لطفا منتظر باشید ...
درس 79 : بيان قوشچى در قوس ميان مدخل و مخرج كمتر از نصف دور
فاضل قوشچى را در شرح زيج الغ بيك در شرح و تفصيل شرط اخير كه قوس ياد شده ميان مدخل و مخرج رأس ظل مقياس كمتر از نصف دور باشد بيانى مفيد است كه نقل آن را مناسب ديده ايم و آن اين كه : ([ پوشيده نماند كه بناى صحت اين عمل بر آنست كه آفتاب را بر يك مدار ثابت تصور مى كنند و شك نيست كه آفتاب به سبب حركت خاصه خود بر يكى مدار ثابت نمى ماند بلكه در هر آنى به مدارى ديگر منتقل مى شود اما هرگاه كه شرائطى چند را رعايت كنند عمل از شائبه تقريب خالى تر گردد : يكى آن كه قوسى كه ميان مدخل و مخرج ظل است از دائره هندى يعنى آن قوس كه از هنگام مدخل ظل تا هنگام مخرج ظل اجزاى آن در محاذات طرف ظل مى افتد به حسب هر آنى كمتر از نصف دور باشد تا قوسى را كه دائر است از هنگام مدخل ظل تا هنگام مخرج ظل از موازات معدل النهار انحراف بسيار لازم نبايد چه مدار يومى آفتاب اگر در جنوب معدل النهار بود فصل مشترك ميان مدار و ميان افق در جنوب خط مشرق و مغرب باشد پس مادام كه آفتاب در نصف شرقى باشد تقاطع دائره ارتفاع او با افق كه آن را نقطه سمت گويند در ربع شرقى جنوبى باشد از دائره افق و به اين سبب سمت ظل در مقابل اين ربع باشد از دائره هندى يعنى ربع غربى شمالى و مادام كه آفتاب در نصف غربى باشد نقطه سمت در ربع غربى جنوبى باشد و به اين سبب سمت ظل در ربع مقابل بود از دائره هندى يعنى ربع شرقى شمالى پس ما بين مدخل ظل از ربع اول و ما بين مخرج ظل از ربع دوم لا محاله كمتر از نصف دور بود به ضرورت خواه مقياس طويل باشد و خواه قصير و خواه دائره هندى عظيم باشد و خواه صغير . و اگر مدار يومى آفتاب نفس معدل النهار باشد سمت ظل در دو وقت طلوع و غروب متطابق بود با خط مشرق و مغرب و در باقى روز بر همان منوال باشد كه گفتيم بعينه إلا در خط استواء كه آن روز ظل از تطابق زايل نشود . و اگر مدار يومى آفتاب در جانب شمال بود از معدل النهار گوييم :دائره اول سموت مدار را قطع كرده باشد يا نه اگر قطع نكرده باشد مادام كه آفتاب در نصف شرقى بود نقطه سمت در ربع شرقى شمالى باشد از دائره افق و سمت اين ظل در مقابل اين ربع يعنى در ربع غربى جنوبى از دائره هندى و مدخل ظل هم در آن ربع تواند بود . و مادام كه آفتاب در نصف غربى باشد نقطه سمت در ربع غربى شمالى بود از افق و سمت ظل در مقابل آن در ربع شرقى جنوبى از دائره هندى و مخرج ظل هم آنجا تواند بود پس ما بين مدخل و مخرج ظل كه در جانب جنوب است از دائره هندى كمتر از نصف دور باشد . و اگر دائره اول سموت مدار شمالى آفتاب را چنان كه در معظم عمارت است قطع كرده باشد مادام كه آفتاب ما بين مطلع مدار و تقاطع مدار با دائره اول سموت باشد در جانب مشرق نقطه سمت از ربع شرقى شمالى
