درس 22 : خط اعتدال و زوال - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

يا ليلى را به دو نيم كنيم كه چون كوكب به نقطه منتصف رسيده است قوس النهار يا قوس الليل به دو نصف منقسم گردد به دائره نصف النهار احتياج افتد . لاجرم دائره نصف النهار عظيمه اى خواهد بود كه بدو قطب افق و دو قطب معدل النهار گذرد پس هر گاه شمس مثلا در فوق افق بدو رسيده است در اكثر معموره به تقريب منتصف طلوع و غروب مى باشد . لذا بيرجندى در شرح تذكره گويد :

([ لو لم تمر دائرة نصف النهار بقطبى الافق و قطبى معدل النهار لم يحصل الغرض منه و هو تنصف قطع المدارات]). مخفى نماند كه كره عالم جسمانى از دائره نصف النهار به دو نيمه شرقى و غربى منقسم مى گردد چنانكه از دائره معدل النهار به دو نصف شمالى و جنوبى و از دائره افق به دو قسم فوقانى و تحتانى . با اين تفاوت كه شمالى و جنوبى بودن آن ثابت است زيرا كه معدل النهار به نسبت با اشخاص و نقاط مفروض بر سطح ارض رسم نمى شود بلكه عظيمه حركت اولى است كه تغيير و تحويل نمى پذيرد بخلاف شرقى و غربى يا فوقانى و تحتانى بودن آن اعنى كره عالم جسمانى كه به نسبت اشخاص و نقاط مفروض بر سطح ارض هر يك از دائره نصف النهار و افق رسم مى شود . چون دائره نصف النهار از دو قطب معدل و دو قطب افق مى گذرد آن دو نيز از دو قطب او گذرند و آن دو نقطه مشرق و مغرب اعتدال بود كه محل تقاطع معدل با افق است . و به همين سبب اعنى به سبب مرور دائره نصف النهار به دو قطب معدل و افق تقاطع نصف النهار با هر يك از معدل النهار و دائره افق بر زواياى قائمه بود . آن نقطه تقاطع دائره نصف النهار با دائره افق كه به قطب شمالى نزديكتر بود نقطه شمالى گويند و آن نقطه ديگر مقابل او را كه به قطب جنوبى نزديكتر بود نقطه جنوبى خوانند . و خط واصل ميان اين دو نقطه را خط نصف النهار و خط زوال و خط جنوب و شمال گويند . و اين خط فصل مشترك بين سطح دائره نصف النهار و سطح دائره افق است . و همين خط زوال است كه چون مركز قرص شمس بدان رسد اول زوال يعنى اول ظهر حقيقى افقى است كه خط زوال در سطح آن افق تعيين شده است . و به همين مناسبت ساعت شمسيه را كه بوسيله آن ظهر حقيقى تحصيل مى شود چنانكه در دروس آينده معلوم مى گردد مزوله گويند يعنى آلت زوال ياب و يا به عبارت ديگر : آلتى كه بدان زوال ظهر دانسته مى شود .

درس 22 : خط اعتدال و زوال

خط نصف النهار را شناخته ايم و دانسته ايم كه همان خط زوال و خط جنوب و شمال است و تعريف آن را به خوبى بدست آورده ايم اكنون سخن ما اين است كه اقسام حك يعنى انواع آلات قطب نماها چون بر سطح مستوى بر قاعده طبيعى مصنوعى خود قرار گيرند