درس 33 : تحصيل عرض بلد - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

جنوبى اگر عرض آن كمتر از ميل كلى باشد نيز ذوظلين است چنانكه آفاق عديم العرض .

3 اگر شمس و بلد در جهت متفق باشند يعنى هر دو شمالى و يا هر دو جنوبى باشند و عرض بلد بقدر ميل كلى بود در هر سال شمسى يك روز شاخص عديم الظل بود و آن روزى است كه شمس به رأس سرطان و يا رأس جدى رسيده است كه در زمان موافات مركز آن به حلقه نصف النهار بر سمت رأس بلد بود و شاخص را ظل نبود . و در باقى ايام اگر بلد شمالى باشد شمس در جنوب آنست و ظل شاخص بسمت شمال و اگر بلد جنوبى باشد بعكس آن خواهد بود . پس چنين بلدى ذوظل واحد است چه اين كه در نصف النهار يك روز عديم الظل است و در باقى ايام ظل او مطلقا يا بسمت شمال است و يا مطلقا بسمت جنوب . مثلا مدينه طيبه عرض آن شمالى و در حدود 25 درجه است كه رسيدن شمس بر حلقه نصف النهار در هنگام بلوغ آن به رأس سرطان تقريبا بر سمت رأس مدينه خواهد بود و شاخص عديم الظل . هر چند از روى دقت و تحقيق از بلاد قسم چهارم است كه گفته آيد كيف كان مدينه رسول صلى الله عليه و آله و سلم بلد ذوظل واحد است .

درس 33 : تحصيل عرض بلد

اين درس دنباله درس پيش است :

4 و اگر عرض بلد زائد بر ميل كلى و كمتر از تمام ميل كلى بوده باشد بلد ذوظل واحد است مطلقا خواه شمالى باشد و خواه جنوبى . زيرا كه در اين آفاق هيچگاه شمس به سمت رأس نمى رسد و ظل شاخص در وقت ظهر منعدم نمى گردد پس اگر بلد شمالى باشد شمس هميشه در جانب جنوب او بود و ظل شاخص مطلقا بسمت شمال و اگر بلد جنوبى باشد بعكس آن بود . مثلا شهر مبارك قم عرض آن 39 34 شمالى است و تمام آن 21 55 و چون شمس به رأس سرطان رسد غايت ارتفاع آن بعرض قم 50 46 78 خواهد بود ( 50 46 78 ] 50 25 23 بعلاوه 21 55 ) پس در اين هنگام بين سمت رأس ارض قم و قرص شمس در غايت ارتفاعش نسبت به قم كه نهايت قرب آن بسمت راس آنست قريب يازده درجه فاصله بود پس شمس در سمت جنوب آن واقع است و ظل شاخص بسمت شمال آن و در ديگر ايام سال فاصله مذكور بيشتر از يازده درجه خواهد بود پس ظل شاخص نيز همواره اطول از ظل يوم مذكور و هميشه به سمت شمال بود .

5 اگر عرض بلد بقدر تمام ميل كلى يعنى 10 34 66 ( ) و شمس در جهت عرض بلد در نقطه انقلاب بود لاجرم ارتفاع معدل النهار كه تمام عرض بلد است بقدر ميل كلى خواهد بود . زيرا كه از سمت راس تا دائره افق ربع دور است و عرض بلد قوسى از دائره نصف النهار تا دائره معدل النهار از جانب اقرب است پس ارتفاع معدل النهار تمام عرض بلد و بقدر ميل كلى مى باشد . و چون ارتفاع معدل النهار از جانبى بقدر ميل كلى بود انحطاط آن نيز از جانب ديگر بقدر ميل كلى بود