ساعات مستوى و ساعات معوج كدام اند ؟ - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

بر ربع دور افزايند يا تعديل النهار جزوى را كه بجهت قطب خفى است از ربع دور بكاهند بهر دو صورت نصف قوس النهار همان جزو بهم رسد و چون نصف قوس النهار بدست آمد تمام آن تا نصف دور نصف قوس الليل خواهد بود چنان كه تمام قوس النهار تا دور قوس الليل بود چه مدار هر جزو بافق بدو قسم مى شود يكى قوس النهار و ديگرى قوس الليل .

ساعات مستوى و ساعات معوج كدام اند ؟

مقدار يكدوره حركت اولى يعنى يكدوره معدل النهار كه مجموع قوس النهار و قوس الليل است و سيصد و شصت درجه است چون به بيست و چهار قسم متساوى كنند هر قسمتى پانزده درجه بود پس اگر دور را بر پانزده قسمت كنند خارج قسمت بيست و چهار بود كه عدد ساعات تمام شبانه روز است پس از قسمت قوس النهار بر پانزده عدد ساعات مستوى روز حاصل شود زيرا كه نسبت اجزاء چون نسبت اضعاف است . غرض اينكه هر پانزده درجه قوس نهار يا قوس ليل را يكساعت زمانى مى گيرند كه حركت يكدوره به بيست و چهار قسم متساوى منقسم مى گردد و هر قسم پانزده درجه فلكى است كه عبارت از يكساعت زمانى است . لاجرم در اين قسمت مقدار عدد ساعات روز و شب به بلندى و كوتاهى هر يك متفاوت مى شود ولى مقدار اجزاى ساعات يعنى درجات آنها ثابت و همواره باهم برابرند .

اما ساعات معوج اين است كه هر يك از قوس نهار و قوس ليل را مطلقا يعنى در همه روزها و شبهاى سال - چه مثلا اول سرطان باشد كه روز آن در آفاق شمالى بلندترين روزها است و شب آن كوتاه ترين شبها و چه اول جدى باشد كه بعكس روز آن كوتاه ترين روزها و شب آن شب يلدا است - به دوازده قسم كنند و آن اقسام را ساعات معوج گويند . لذا درجات ساعات معوج به حسب بلندى و كوتاهى روز و شب متفاوت مى گردد ولى عدد ساعات كه دوازده است هميشه ثابت است . مثلا مطابق محاسبه درس شصت و هفتم نهار اطول قم بحسب ساعت مستوى چهارده ساعات و بيست دقيقه است و بحسب ساعات معوج دوازده ساعت است كه اجزاى هر ساعت يعنى درجات آن در حدود هفده درجه است . و چون اجزاى هر ساعت مستوى بطور ثابت پانزده درجه است بخلاف اجزاى ساعات معوج كه گاهى پانزده درجه است و گاهى بيشتر از آن و گاهى كمتر از آن وجه اتصاف آن به استواء و اتسام اين به اعوجاج دانسته مى شود . پوشيده نيست كه تساوى اجزاى ساعت مستوى و معوج در هر دور شمسى در دو شبانروز خواهد بود يكى در اول حمل و ديگرى در اول ميزان .

جعبه هاى ساعت نما اعنى آلات تعيين ساعات زمانى كه در عرف عام بنحو اطلاق بنام([ ساعت])اشتهار دارد صنعت و ترسيم و تنظيم آن بساعات مستوى است كه هر پانزده درجه فلكى يكساعت زمانى است و هر يك درجه فلكى چهار دقيقه زمانى چنانكه در درس چهارم نيز گفته آمد . در آغاز اين درس گفته ايم كه تمام قوس النهار تا بدور قوس الليل بود چون قوس الليل معلوم شده است از قوس الليل بطريق مذكور عدد ساعات مستوى و اجزاى ساعات معوجه آن شب معلوم شود چه آنرا اگر بر پانزده قسمت كنند عدد ساعات مستوى شب معلوم شود