درس 4 : دائره معدل النهار - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

از يك فلك صادر شود . هر حركت مفرده بسيطه است و اما هر بسيطه مفرده نيست . و هر حركت مختلفه مركبه است و اما هر مركبه مختلفه نيست . نخستين حركتى كه مى يابيم حركت اجرام علوى از مهر و ماه و ستارگان است كه بظاهر در نظر ما از مشرق بسوى مغرب به حركت استدارى در حركت اند و اين حركت را در علم هيات و نجوم حركت اولى گويند . اين حركت را چنان مى بينيم كه گويا عالم همه يك كره است مركزش مركز كره زمين و يك سطح مستدير به همه محيط چنانكه هر خطى كه از مركز زمين بدان سطح كشند همه متساوى باشند كه انصاف اقطارند . چون حركات اجرام علوى را بايد نسبت با كره زمين كه در آن زندگى مى كنيم تحصيل كنيم ناچار بايد همين حركت اولى را كه همه ستارگان بدين حركت دور سر ما مى گردند ملاك قرار دهيم . مثلا در يك وقت مفروض روز مى خواهيم بدانيم كه از زمان طلوع شمس تا آن وقت چند ساعت است ؟ بايد قوس سير شمس را بدست آوريم و از اين قوس زمان مطلوب را هر چند در واقع حركت اولى از حركت وضعى زمين بسوى مشرق بوده باشد .

درس 4 : دائره معدل النهار

منطقه حركت اولى را كه از دوائر عظام است دائره معدل النهار گويند . و به اطلاق معدل النهار و به تخفيف معدل نامند و از آن تعبير به منطقه فلك اعلى و اعظم و منطقه فلك نهم نيز كنند . چنانكه آن را دائره استواى سماوى و دائره اعتدال هم خوانند . و فلك نهم را در طبيعيات فلسفه محدد الجهات دانند .

و اشهر جهت بنات النعش صغرى نزديك كوكب جدى است لذا اين كوكب را كوكب قطبى گويند و ديگرى را قطب جنوبى كه مقابل و مقاطر او در زير زمين است . و خط مستقيمى كه در ميان آن دو قطب رسم شود كه بمركز عالم كه مركز زمين است بگذرد آن را خط محور عالم خوانند . معدل النهار همه عالم را به دو نيمه كند : يك نيمه در جانب شمال و يك نيمه در جانب جنوب و مركز او مركز عالم باشد . هر نقطه اى كه در شمال و جنوب معدل فرض كنند آنرا در يك شبانه روز به حركت اولى مدارى حادث شود . اين مدارات را مدارات يومى گويند . و مدارات ميول نيز نامند . اين مدارات دوائر صغارند چنانكه در درس اول گفته آمد . پس همه موازى معدل النهاراند و دو قطب همه همان قطبين معدل است . و مركز همه بر محور باشد . و هر گاه نقطه مفروضه را كوكبى فرض كنند از مدارات مركز كوكب آنچه فوق الارض باشد قوس النهار آن كوكب گويند و آنچه تحت الارض باشد قوس الليل او . يك شبانه روز را از دوره حركت اولى كه 360 درجه است به 24 ساعت مستوى قسمت كرده اند كه هر پانزده درجه فلكى يك ساعت زمانى و