به دست آمدن نيمروز با رخامه اى خدادادى - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

يكى از آلات رصدى كه به منزلت صنعت رخامه است انواع قطب نماها است . قطب نما را به تازى([ بوصله])گويند و([ حك])نيز گويند . به وسيله بوصله خط زوال و خط مشرق و مغرب اعتدال و سموت بلاد به خصوص سمت قبله و امورى ديگر بدست مى آيد . در بسيارى از قطب نماها درجات انحراف معظم بلاد را براى تعيين سمت قبله بر صفحات آن حك مى كرده اند و نيز شاخصى بدان صورت كه در اين درس ( ش 91 ) وصف كرده ايم نصب مى نموده اند كه بدان اول ظهر حقيقى هر افقى كه آنرا اعمال نمايند معلوم مى گردد . يكى از اين قطب نماهاى به شرح مذكور در تصرف نگارنده است . اين بوصله جعبه اىبرنجى و به شكل مدور است . و در درون و بيرون آن درجات و دقائق انحراف بسيارى از بلاد حك شده است .

و بر قرب وسط آن مايل به طرف جنوب صحيفه قطب نمائى به كار گذاشته شده است كه عقربه قطب نما - يعنى خط شمال و جنوب - با خط مشرق و مغرب آن بر يكديگر عمودند . و شاخصى بدان صورت كه در اين درس گفته ايم بر صفحه آن منصوب است كه اين شاخص تيغه اى برنجى بر روى خط زوال يعنى خط شمال و جنوب است كه چون سايه طرف غرب تيغه شاخص زايل شود اول ظهر حقيقى است در صورتى كه آن را درست در خط زوال قرار دهند . و اين صفحه شاخص دو سر آن داخل دو حلقه در دو طرف صفحه قطب نما است كه بر روى صفحه مى خوابد و در وقت حاجت آن را بر صفحه نصب مى نمايند . و اطراف صفحه قطب نما به سيصد و شصت درجه مدرج است . و عقربه اى دارد كه براى تعيين خط سمت قبله بكار مى آيد يعنى مطابق درجات انحراف بلاد آن عقربه را بر روى درجه مفروض مى گذارند كه خود عقربه خط سمت قبله مى گردد . و اين صنعت([ آيينه گيتى نما])خوانده شده است و بر دور آن اين دو بيت نگاشته آمده است :

از اين آيينه گيتى نماگر قبله را جويى به عقرب نقطه چرخ جنوبى را بكن ميزان ببين بعد بلد را از جنوب و از شمال آنگه به هر سو منتهى گرديد سمت قبله باشد آن يعنى از عقربه قطب نما نقطه جنوبى را ميزان كن كه عقربه درست بر خط شمال و جنوب قرار گيرد آنگاه بعد بلد را يعنى انحراف بلد را از جنوب و شمال كه در درون و بيرون آيينه گيتى نما نگاشته آمد تحصيل كن درجات انحراف آن هر اندازه كه هست تعيين گردد و عقربه ديگر روى صفحه آيينه گيتى نما بر آن درجه انحراف قرار گيرد آن خط سمت قبله است .

به دست آمدن نيمروز با رخامه اى خدادادى

عموئى داشتم - رحمة الله عليه - به نام حيدرقلى الياسى مردى بسيار پارسا و پاك نهاد و روشن روان بود .

من خرد سالى بودم كه روزى در مرز و بوم خودم سرزمين لاريجان آمل مازندران كنار مزرعه اى ايستاده كشاورزان و كار آنان را تماشا مى كردم ناگاه يكى از آنان عم گراميم را صدا كرد و پرسيد آيا ظهر شده است يا نه ؟ ديدم آن مرحوم بسوى آفتاب راست ايستاد و دست راست خود را به گونه افقى كشيد و به پيش روى خود بسوى آفتاب گرفت چنانى كه به صورت ستان كف دست بسوى آسمان و پشت دست بسوى زمين