درس 23 : وتد السماء و وتد الارض - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و يا نقطه مغرب اعتدال است كه محل تقاطع افق با معدل النهار است . پس آن كه در درس شانزدهم گفته ايم نقطه مشرق اعتدال وسط مشارق است و نقطه مغرب اعتدال وسط مغارب معنى وسط بودن آن بر دو طرف افق درست آمد و وجه مشارق و مغارب گفته آيد . خواجه نصيرالدين در زبدة الهيأة ( ص 12 ط 1 ) فرمايد : ([ فلك بدائره نصف النهار به دو نيمه شود : يك نيمه شرقى و آنرا نصف صاعد خوانند و يك نيمه غربى و آنرا نصف هابط خوانند . و جمله مدارات يومى دو نيمه شود باين دائره]). خواجه فلك را بر مجموع كره عالم جسمانى كه يك كره است اطلاق كرده است كه مكرر گفته آمد . چنانكه در تذكره نيز فرموده است : دائرة نصف النهار هى الفاصلة بين النصف الشرقى و الغربى من الفلك بل الصاعد و الهابط بقياس الحركة الاولى . در توضيح آن گوييم : چون دائره نصف النهار تمام معدل النهار را تنصيف مى نمايد هر آينه نيز هر يك از نصف ظاهر و نصف خفى از معدل النهار را تنصيف مى كند و فاصله باشد ميان نصف شرقى و نصف غربى از آن چنانكه افق فاصله است ميان ظاهر و خفى پس تميز نصف صاعد از نصف هابط بقياس بحركت اولى هم از او متحقق گردد . بيانش اين كه : چون كوكب طلوع نموده پيوسته ارتفاع او متزايد مى گردد تا بمرتبه اى رسد كه غايت ارتفاع باشد بعد از آن منحدر شود و ارتفاع او متناقص گردد تا بمغرب واصل شود و باز انحطاط و انحدار و بعد از افق بايد تا بغايت انحطاط رسد و بعد از آن شروع در تقارب به افق نمايد و انحطاط وى نقصان يابد تا عود بمشرق نمايد و طلوع كند .

پس از غايت هبوط تا غايت صعود نصف شرقى و صاعد بود چه در جانب مشرق و حال ارتفاع يعنى بالا آمدن است و از غايت صعود تا غايت هبوط غربى و هابط باشد به قياس به آن نصف . آنكه خواجه فرمود([ : و جمله مدارات يومى به اين دائره دو نيمه شود])چنانكه در شكل نهم از مقاله دوم اكر مبرهن شده است كه ان العظيمه المارة باقطاب دائرتين متقاطعتين تنصف كل قطعة منها .

تبصره

صعود و هبوط كواكب نسبت به حركت اولى است . و نسبت به حركت خاصه كواكب اوج و حضيض و در و ه و حضيض گويند به بيان و تفصيلى كه در موقع خود گفته آيد .

درس 23 : وتد السماء و وتد الارض

چنانكه دائره نصف النهار هر يك از دائره معدل النهار و دائره افق را به تناصف تقاطع مى كند دائره منطقة البروج را نيز بر دو نقطه متقابل تنصيف مى كند يكى را كه فوق الارض است عاشرو و تدالسماء و ديگرى را رابع و وتدالارض گويند . رابع و عاشر بدين سبب گويند كه هر گاه برج را از طالع به توالى شماره