لطفا منتظر باشید ...
درس 102 : تحصيل قوس ارتفاع از ربع مدرج
در دروس گذشته از ارتفاع شمس و نياز به معرفت قوس آن بسيار سخن به ميان آمد اكنون در اين درس نظر عمده ما طريق تحصيل قوس ارتفاع كوكب - خواه شمس و خواه غير آن - از ربع مدرج است . نخست عبارت جناب ملا غلامحسين شيرازى جونپورى را بنحو تلفيق از كتاب جامع بهادرى و از رساله تحفه الأبرار كه هر دو از مصنفات اوست در معرفت خط نصف النهار از دائره هنديه محض زيادت بصيرت و تمرين نقل مى كنيم و پس از آن از ربع مدرج و طريق تحصيل قوس ارتفاع سخن مى گوييم . ([ معرفت خط نصف النهار را طريقها بسيار است و سهل ترين طرق عمل دائره هندسه است و آن چنانست كه اول زمين مستوى بهم رسانند به نوعى كه اگر بر آن آب ريزند از جميع جهات برابر سيلان كند بعده بر آن زمين دائره رسم كنند و بر مركزش مقياسى محدد الرأس قائم منصوب سازند و مستحسن آنست كه طول آن مقياس اكثر از ربع قطر دائره نباشد .و ظاهر است كه هرگاه آفتاب قريب به افق شرقى باشد ظل اين مقياس بيرون دائره افتد و هرچند كه ارتفاع آفتاب زياده تر مى شود ظل مقياس متناقص گردد تا در زمانى رأس ظل منطبق بر محيط دائره شود پس از اوائل نهار مترصد باشند تا سر ظل مقياس كه خارج دائره واقع است متصاغر شده بر نقطه اى از محيط دائره رسد بر آن نقطه علامت كنند و آن را مدخل ظل نامند چه بعد از اين ظل مذكور در دائره داخل مى شود من بعد آن مترصد باشند تا ظل بغايت قصر رسيده متزايد شود و چون بعد نيم روز رأس ظل از داخل دائره متعاظم شده بر محيط رسد نيز نشان كنند و آن را مخرج ظل نامند پس قوسى كه ميان مدخل و مخرج محصور است از منتصف آن قطر دائره كشند يعنى از منتصف آن خطى كشند كه به مركز دائره عبور كرده بجانب ديگر منتهى شود و همين خط خط نصف النهار باشد زيرا كه در حين مدخل و مخرج مقدار ظل مساوى است پس ارتفاع شرقى و غربى آن دو ظل نيز متساوى باشند و مقدار قوس سمت هر دو ارتفاع متساوى باشد و ظل هميشه در سطح دائره ارتفاع مى باشد لهذا مدخل ظل نظير نقطه سمت ارتفاع شرقى باشد و مخرج ظل نظير نقطه سمت ارتفاع غربى پس ضرور شد كه در وسط اين دو نقطه در جهتى نقطه شمال باشد و به جانب ديگر نقطه جنوب . و خطى كه خط نصف النهار را قاطع باشد بر قوائم خط مشرق و مغرب است . و اصلح آنست كه اين عمل را حين بودن شمس در يكى از نقطه انقلابين بكنند تا حين مخرج و مدخل تفاوت ميل غير محسوس باشد]). سپس آن جناب در
