درس 46 : مطالبى در طول جغرافيائى بلاد بعنوان تمرين و مزيد استبصار - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

خلق و خلق است مطالبى است كه شايد در اين مقام بكار آيد . ( ج 1 ص 46 66 ) قوله([ : دائره نصف النهار آنست]). .

. در اين تعريف ناظر به نصف فوقانى دائره نصف النهار است كه محل حاجت است زيرا كه در دانستن طول بلد به همين نصف اكتفا مى شود . چنانكه در دانستن نصف قوس نهار شمس يا كوكب ديگر كه مقدار نيم روز آنست به همين نصف فوقانى دائره نصف النهار كفايت است لذا آنرا دائره نيمروز و نيز دائره نيمروزان مى نامند .

قوله([ : و تا كنون عادت بر اين جارى]). . . سخنى سخت استوار است و تا كنون نيز بر همين شيوه پسنديده پايدار است . آرى اگر بخواهيم به حسب فرسنگ و ميل هم معلوم كنيم دروس آينده در انتظار است . و فرسخ و ميل را نيز در تعيين حدود مسائل رياضى و هيوى اعتبار است و عبارات علما بفرسخ و ميل بسيار است . مثلا شيخ اجل ابوالفضائل علامه بهائى در شرح دعاى 43 صحيفه سجاديه كه دعاى امام سجاد عليه السلام هنگام نظر به هلال است ( دعاؤه اذا نظر الى الهلال ) فرمايد : ([ كل بلد غربى بعد عن الشرقى بالف ميل يتاخر غروبه عن غروب الشرقى بساعة واحدة ]). باميد اين كه هنگام بحث استدلالى آن فرا رسد . قوله([ : وسعت آن در جهت مشرق مغرب زيادتى داشت]). . . كلمه مشرق مغرب و نيز كلمه شمال و جنوب كه چند بار تكرار شده اند هر يك مانند بعلبك مركب به تركيب مزجى اند بدون تخلل واو عاطفه .

قوله([ : و چون در تقدير وسعت سطوح اقل دو بعد آن را عرض گويند]). . . قيد سطوح نيك مناسب افتاده است چه اين كه در درس چهاردهم دانسته ايم كه دائره عظيمه منطقة البروج به دوازده برج تقسيم مى شود كه طول هر برج سى درجه است و عرض آن صد و هشتاد درجه . و همچنين در مباحث عرض و طول بلد دانسته ايم كه چه بسا عرض و طول باهم برابر باشند و چه بسا كه عرض به مراتب بيش از طول بود . و به همين مثابت است طول و عرض كوكب چنانكه در درسهاى پيشين روشن شده است . و نيز مى شود كه عرض اقليم رؤيت اطول از طول آن باشد . و همچنين افق حادث كوكبى با طول آن ( زيج بهادرى ص 632 ) . و نيز عرض حادث هندسى شايد اطول از طول باشد كه در اشكال لو لح نرسا از مقاله دهم اصول اقليدس عنوان شده است . و نكته 826 هزار و يك نكته در اين امور است . غرض اين كه در تقدير سطوح عرض اقل از طول است نه اين كه هر عرض اقل از طول است .

درس 46 : مطالبى در طول جغرافيائى بلاد بعنوان تمرين و مزيد استبصار

اين درس دنباله درس پيش در نقل عبارت كتب فن به عنوان تمرين و مزيد استبصار است : 3 خواجه طوسى در باب هيجدهم زبدة الهية فرمايد : ([ زمين گرد است و آب به اكثر سطح او محيط است و عمارت بر كمتر از يك ربع است از سطح او و آن ربع را ربع مسكون خوانند