درس 62 : اختلاف منظر و انكسار نور - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

است كه : سئل رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم عن جبرئيل ( كذا ) هل دخل وقت الزوال ؟ قال : لا نعم فقال : ما هذا الجواب ؟ قال لما قلت لاسار الشمس مسافة خمساه عام فقلت نعم . ( ص 621 لئالى الاخبار محمد نبى تويسركانى ره ) بارى از اطاله درس و پراكنده گويى عذر بخواهيم و بگوييم :

نجم در حيرت اقامت داشت گر از استقامت رجعتى در نظمش از آغاز تا انجام داد

درس 62 : اختلاف منظر و انكسار نور

اختلاف منظر آنست كه يك چيز را از دو جا كه ملاحظه كنيم در دو نقطه مختلف مشاهده مى كنيم . اختلاف منظر را منجمان بسيار بكار مى برند و دورى ستاره ها يا مساحت آنها را معين مى كنند . چنانكه ماه را چون از دو نقطه زمين مشاهده كنيم آن را در دو نقطه مخالف مى بينيم . و پس از تجربيات دقيق چنان دانسته اند كه اگر فاصله دو بيننده باندازه شعاع كره زمين باشد اختلاف منظر ماه نزديك يكدرجه است يعنى پنجاه و هفت دقيقه و چهل ثانيه . منجمان اسلامى از روى اختلاف منظر دريافتند كه فاصله ماه از زمين شصت برابر شعاع و شعاع جرم آن بيش از ربع شعاع زمين است و حجم آن قريب يك پنجاهم آن . و باز بواسطه همين اختلاف منظر ارتفاع كوهها و جاهاى بلند كه دست رسى برفتن بالاى آنها نيست مى توانند اندازه بگيرند يا عمق چاهها و پهناى شطوط و فاصله هاى ديگر . بارى مسائل مختلف علمى در نجوم و مساحت كه مبنى بر شعاع بصرى است از شماره افزونست تا بدان حد كه در قوه باصره و احكام و مسائل آن علم مخصوص تدوين كردند موسوم به علم مناظر و مرايا و كتابها در آنها تاليف شده و بهترين آنها مناظر و مراياى ابن هيثم است كه كمال الدين فارسى شاگرد قطب الدين شيرازى كه در قرن هفتم ميزيست آنرا تلخيص و تحرير كرد كه در دو مجلد در حيدرآباد دكن بچاپ رسيده است .

مرايا جمع مرآة است يعنى آينه . و چون چند اصل از اين علم در اقسام آينه ها و خواص آنها و فرق ميان آينه هاى مقعر و محدب و استوانه و مخروط و استفاده از آنها در صنايع است از اين جهت آن را علم مناظر و مرايا ناميدند . و گاهى كلمه مرآة را چون اسم آلت است و واسطه رؤيت است در مطلق اشياى واسطه در رؤيت چون آب صافى و نحو آن بكار مى برند . مطالب مذكور را در نكته 992 هزار و يك نكته نيز آورده ايم . حال بدان كه هر يك از اختلاف منظر و انكسار نور را در طول و عرض كواكب تاثيرى بسزا است . بدوا در اختلاف منظر و زاويه اختلاف منظر گوييم كه : تاثير اختلاف منظر به حسب طول و عرض كوكب در سفليين و به خصوص در قمر جارى است كه قوس اختلاف منظر در قمر تا نزديك به يك درجه بلكه تا به يك درجه و چهل و پنج دقيقه مى رسد . اما قوس اختلاف منظر در شمس زيادت بر سه دقيقه نمى شود لذا فرموده اند كه اختلاف منظر در كواكب تحت فلك شمس وقوع مى يابد . اما در فوق فلك شمس اختلاف منظر تحقق نمى يابد چه اين كه كره ارض را نسبت به وراى شمس قدر محسوس نيست به بيانى كه اينك دانسته مى شود . بدان كه اشكال هندسى اعم از قسى مدارات كواكب و از خطوط انصاف اقطار آنها و از دوائر عظام نسبت به مركز كره ارض ترسيم و محاسبه مى شوند كه وجه آن با در نظر گرفتن مطالب دروس گذشته و به خصوص درس سوم پوشيده نيست .

مثلا مى خواهيم ارتفاع قمر را در وقتى خاص تحصيل كنيم