درس 59 : نظم و نضد ثوابت و سيار - دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

حتى قائل بحركت انتقالى آن نيز بوده اند و صاحب مجسطى در فصل ياد شده قول بحركت زمين را مطلقا رد كرده است تا اين كه در اسلام دانشمندانى چون ابو سليمان سجستانى و ابوسعيد سجزى و غير هما همان عقيدت دانشمندان پيش از بطليموس را تصويب كرده اند . تا اين كه ابوريحان بيرونى در مقام جمع بين دو قول ياد شده برآمده است كه چه زمين را متحرك بدانيم و چه ساكن بايد در مقام اعمال رصدى و هيوى آن را ساكن فرض كنيم تا حركات و اوضاع كواكب را نسبت بدان بدست آوريم . و اين مطلب شريف و قول قويم را يكى از دانشمندان رياضى فرانسوى نيز در مقالتى بعنوان مقدمه بر رساله تقويمى خود آورده است كه ما هر چند زمين را متحرك به حركت وضعى و انتقالى مى دانيم ولى در اعمال رصدى بايد آن را ساكن انگاريم آنگاه حركات و اوضاع ستارگان را نسبت بدان تحصيل كنيم . ولى شگفت از مثل صاحب جامع بهادرى است كه ابرخس و ارسطرخس را با بطليموس در سكون ارض به يك عقيدت دانسته است چنانكه در حرز اول خزينه پنجم آن گويد :

حركت اولى و حركت كل كه بسبب آن طلوع و غروب و صورت ليل و نهار پيدا ميشود آنرا جمهور حكماى يونان مثل ابرخس و ارسطرخس و بطليموس و تابعان ايشان بفلك الافلاك اسناد مى كنند و مى گويند كه ارض در وسط عالم ساكن است و فلك الافلاك قريب به يك شبانه روز دوره تمام مى كند الخ . ( ص 461 ط 1 هند )

درس 59 : نظم و نضد ثوابت و سيار

در درس 57 دانسته ايم كه فلك در نزد دانشمندان هيوى هر دائره و مدار كوكب است خواه دائره عظيمه و خواه صغيره و خواه مدار كوكب ثابت و خواه سيار . و در درس 58 دانسته ايم كه هر چند زمين را حركت وضعى و انتقالى است و او نيز يكى از سيارات است ولى در اعمال رصدى بايد آن را ساكن انگاريم آنگاه حركات و سائر اوضاع كواكب را نسبت بدان تحصيل كنيم و اين كلام مثل ابوريحان بيرونى است كه خود استاد مختص در علم فلك و رياضيات عاليه است و رساله اى درباره اين كه آيا خورشيد به دور زمين حركت مى كند يا زمين بدور خورشيد تصنيف كرده است ( ص 6 معرفى يك دانشمند و محقق برجسته ابوريحان بيرونى كه بمناسبت هزاره ابوريحان نوشته شده است ) . اكنون در نظم و نضد ثوابت و سيارات و تحصيل حركات آنها بر مبناى هيئت مجسمه بحث مى كنيم : در درس پنجم گفته آمد كه ستارگان همه سيارند جز اين كه به نسبت برخى با برخى ديگر سريع را سيار و بطيى ء را ثابت نامند . سيارات به حسب مشهور عبارت اند از قمر و عطارد و زهره و شمس و مريخ و مشترى و زحل . و نضد و ترتيب آنها هم در خارج در نظر مشهور به همين گونه است كه نوشته آمد و پارسى هر يك را در درس ياد شده دانسته ايم . اما مشهور چرا ترتيب آنها را بصورت مذكور دانسته اند دليل آن خواهد آمد . شمس و قمر را با هم نيرين گويند و تنها شمس را نير اعظم