دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و دومى در سطح افق استواء و سومى در سطح دائره نصف النهار به نحوى كه دومى افق نقطه اى از خط استواء كه در منتصف معموره واقع است بوده باشد و سومى نصف النهار همان نقطه . پس دائره نخستين زمين را به دو نيمه شمالى و جنوبى مى برد و دومين هر يك از آن دو نيمه را به دو نيمه مى كند . پس زمين بدين دو دائره به چهار بخش ميشود كه هر بخشى ربع آنست : دو ربع جنوبى و دو ربع شمالى . و آبادانى از اين چهار ربع يكى از دو ربع شمالى است كه با همه آنچه از كوهها و بيابانها و چراگاه ها و درياها و مانند آنها چون بيشه ها در آنست مشهور به ربع مسكون است .

و باقى ارباع يعنى سه ربع ديگر آباد نيست . و دائره سوم ربع مسكون را به دو نيمه غربى و شرقى مى برد و نقطه تقاطع دائره نخستين با سومين را كه در جهت عمارت يعنى در جهت فوقانى ارض است قبه زمين مند و عرض آبادى 66 درجه است و مبدأ عرض خط استواء است مگر اين كه بطليموس بعد از تصنيف مجسطى در كتاب ديگرش به نام جغرافيا بر اين زعم بوده است كه وراى خط استواء در اطراف زنگبار و حبشه آبادانى تا در عرض 25 16 يافته است . پس مجموع عرض آبادى به زعم وى 25 82 است . و طول آبادى 180 درجه است . و ابتداى آن از مغرب است جز اين كه بعضى از ساحل اقيانوس غربى گرفته اند و برخى ديگر از جزائر خالدات كه اينكه در دريا فرو رفته اند و بعد آنها تا ساحل ده درجه است .

بيان

آن كه گفته است([ : والثانية فى سطح افق الاستواء و الثالثة فى سطح دائره نصف النهار])در درس شانزدهم كه در شناسائى دائره افق بود دانسته ايم كه دائره عظيمه افق مانند دائره معدل النهار مجموع عالم جسمانى را كه به منزلت يك كره جسمانى در اين فن است به دو نيمه برابر بخش كند جز اين كه افق به دو نيمه زبرين و زيرين و معدل به دو نيمه شمالى و جنوبى . و به همين روش در درس بيست و يكم در معرفت دائره نصف النهار شناخته ايم كه اين دائره نيز مجموع عالم جسمانى را به دو نيمه برابر خاورى و باخترى بخش مى كند . حال مى گوييم : چنان كه دائره نخستين يعنى خط استواء بر روى زمين در سطح معدل النهار است دائره دوم بر روى زمين در سطح عظيمه افق قبة الارض است و سومين بر روى زمين در سطح دائره نصف النهار قبة الارض است .

تبصره

عبارت زبده ياد شده در درس قبل چنين بود([ : و چون دائره عظيمه اى از دوائر ميول فرض كنند]). . . افق قبة الارض در سطح همين دائره ميل است چنان كه خط استواء در سطح معدل . و دائره نصف النهار قبة الارض نيز