دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

يكى از دوائر ميل است چنان كه هر دائره نصف النهار چنين است زيرا كه در تعريف ميل و دائر نصف النهار گفته ايم كه هر يك از دو قطب معدل مى گذرد و با معدل بر زواياى قائمه تقاطع مى كند و چون بر سطح زمين فرود آيند از دو قطب ارض كه محاذى دو قطب معدل اند مى گذرند و با خط استواء بر زواياى قائمه تقاطع مى كنند . و هر گاه ميل به اطلاق گفته شود مراد ميل اول است . ميل اول و دوم در درس 10 و 11 و 12 دانسته شده است . در عبارت چغمينى كه دائره ميل يعنى همان دائره افق استوائى و دائره نصف النهار را نسبت به منتصف معموره عنوان كرده است لاجرم آن دائره ميل و دائره نصف النهار كه خود دائره ميل ديگر است مشخص اند و ربع مسكون بدانها اعنى به دائره ميل نخستين و دائره استواء محدود مى شود به خلاف عبارت زبده در درس گذشته به تفصيلى كه گفته اند آمد . در دروس پيش دانسته ايم كه ارتفاع سمت راس يعنى قطب ظاهر افق تا دائره افق از هر طرف ربع دور است پس از نقطه سمت الراس قبة الارض تا افق قبة الارض از هر جهت ربع دور خواهد بود و اگر چنانچه كسى در نقطه اى از خط استواء بوده باشد كه آن نقطه در محاذات نقطه تقاطع افق قبة الارض با معدل النهار واقع شود لاجرم دائره افق قبة الارض دائره نصف النهار او مى شود و دائره نصف النهار قبة الارض افق او خواهد بود . از اين بيان دانسته شده است كه هر يك از دائره نصف النهار هر نقطه كره ارض افقى از آفاق استوائى است و بالعكس .

فتبصر . قبة الارض را وسط ارض نيز مى نامند و لكن شهرت با اول است . حال به تعريف قبة الارض و افق و دائره نصف نهار آن آگاهى حاصل شده است و ديگر عبارت چغمينى نياز به بيان ندارد كه همه را خوانده ايم جز اين كه به عنوان مزيد بصيرت عبارت مسعودى را از رساله وى به نام جهان دانش نقل مى كنيم و سپس اشارت به مطالبى مى نماييم ( محمد بن مسعود بن محمد مسعودى از علماى قرن پنجم است كه بسال 420 هوفات يافته است . در آغاز جهان دانش پس از تسميه و تحميد و تسليم گويد : اما بعد چنين مى گويد مؤلف اين كتاب محمد بن مسعود المسعودى سمرقندى كه چون از شرح تاليف كتاب الكفاية فى علم الهيئة فارغ شدم جماعتى از دوستان چنان صواب ديدند كه آن كتاب را ترجمه به پارسى سازم تا منفعت آن عام تر باشد و هر كسى قريحتى صافى و طبع راست دارد اگر چه لغت تازى نداند بدين كتاب انتفاع تواند گرفت بر صوابديد دوستان رفتم و كتاب را به پارسى ترجمه كردم و نامش جهان دانش نهادم و هر كس كه ذهنى حاذق دارد اگر چه اين علم دشوار است اما به قدر خود از اين كتاب انتفاع گيرد بر راى دوستان عزيمت مصمم كردم . و بناء كتاب بر دو مقالت نهاده شد نسخه خطى ) : ([ چون دائره عظيمى توهم كنيم كه بر دو قطب عالم و دو طرف عمارت يعنى مشرق و مغرب بگذرد