دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

آن دو شخص همچند ربع دائره باشد آن زاويه كه پيش مركز عالم حادث شود قائمه باشد . و از اين لازم آيد كه چون دو شخص بر بسيط زمين به ايستند بعد ميان سرايشان بيش از آن بود كه ميان قدمايشان . ليكن چون اين دو شخص بهم نزديك باشند و طول ايشان نيك بسيار نبود تفاوت را نيك در توان يافت . و از اين شكل آنچه گفتيم روشن شود]). اين بود عبارت مسعودى سمرقندى كه از ابتداى باب نخستين مقالت دومين جهان دانش وى آورده ايم ( ص 132 134 ط ايران 1315 هش ) . به جهان دانش چاپ شده تحريف و سقط بسيار روى آورده است . و در اشراف اهل فن به طبع نرسيده است چنان كه بسيارى از كتب زمان خودمان را نيز به همين سرنوشت مى بينيم . ما عبارت وى را از نسخه اى مخطوط كه در تصرف داريم و تاريخ پايان كتابت آن پانزده رجب هزار و سى و هفت هجرى قمرى است نقل كرده ايم .

اگر اين نسخه نمى بود مى بايستى آن را به تصحيح قياسى درست و نقل كنيم . در مقدمه جهان دانش تاريخ تاليف آن را از سنه 643 تا 672 هنوشته اند و برخى تاريخ تاليف آن را 549 هجرى گفته است و لكن بايد صواب همان باشد كه گفته ايم . مسعودى را كتابى ديگر به نام([ كفاية التعليم فى صناعة التنجيم])است كه هنوز به طبع نرسيده است . نسخه اى از آن نيز در تملك راقم است . و آن با دو خط كهن و نو نوشته شده است تاريخ ختم كتابت نو دوشنبه دوم شهر شوال 1236 ه است . در آغاز آن آمده است([ : كفاية التعليم فى صناعة التنجيم و نام مصنف : خواجه امام اجل سيد العلماء ظهير الحق ابوالمحامد محمد بن مسعود محمد بن زكى الغزنوى])و نيز در آغاز جنس دوم آن چنين آمده است([ : جنس دوم در علم احكام من كتاب خواجه اجل سيد العلماء ظهير الحق ابومحامد محمد بن مسعود بن زكى الغزنوى]).

مسعودى ثمره بطليموس را نيز شرح كرده است و در آخر جنس اول كفاية التعليم گويد : ([ و هر كس كه خواهد تا احوال اين ستارگان بهتر از اين بداند بايد كه در كتاب يانع الثمره باز جويد و آن شرح ثمره بطليموس است كه ما كرده ايم]). . . و نيز نسخه اى به نام برهان الكفايه به قطع وزيرى مخطوط در تصرف راقم است كه يك صفحه از ابتداى آن را ندارد در نظر بدوى از جهت اسم و قلم گمان مى رود كه شايد از مؤلفات مسعودى باشد و لكن مؤلف آن على بن محمد شريف البكرى است . صاحب زيج بهادرى در بيان كتب معتمد احكام نجومى هر يك از كفاية التعليم و برهان الكفايه را نام برده است ( ص 662 ط هند ) در مفتتح كفاية التعليم در رؤس ثمانيه كه در كتب منطقى و عقلى چنانكه در آخر تهذيب منطق تفتازانى و حاشيه ملا عبدالله يزدى آمده است گويد :

([ هر مصنف كه كتاب تصنيف كند بايد كه در اول وى هشت مقدمه بكار دارد : اول آن كه بگويد براى كدام نوع علم مى كنم و از انواع علوم براى آن كه انواع علوم بسيار است و هر نوعى را راغب است و كارى . دوم آن كه نام آن كتاب چنان نهد كه از كلى غرض بدان نام وقوف افتد براى آن كه معظم غرض از نام كتابهاست . سيم آن كه نام خود ياد كند تا بدانند كه اهل اين تصنيف بوده است . چهارم آن كه غرض بيان كند كه هر معلمى را در تعليم كتابى غرضى است . پنجم آن كه منفعت كتاب باز نمايد براى آن كه طالب را غرض منفعت است . ششم آن كه بگويد كه در كتاب سخن به چه طريق خواهد راند تا معلم زودتر به غرض رسد چون بدان طريق رود و نيز سخن هر علمى بر طريقى است . هفتم آن كه وقت خواننده كتاب پيدا كند تا معلم پس تر و پيش تر بخواند كه از غرض نماند .