دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

به دو نقطه متقاطر منتهى مى شود كه در دو طرف اين خط و قطع آنند كه بقول حكيم بو على سينا در فصل 28 نمط اول اشارات : الجسم ينتهى ببسيطه و هو قطعه والبسيط ينتهى بخطه و هو قطعه و الخط ينتهى بنقطته و هى قطعه آن نقطه بالا سرش را سمت الرأس و آن ديگر را سمت القدم گويند . هر گاه اين خط ياد شده را محور دائره عظيمه اى فرض كنيم كه دو نقطه سمت الرأس و سمت القدم دو قطب گردند آن عظيمه دائره افق حقيقى خواهد بود . به لفظ اخصر و تعريف مختصر : دائره افق عظيمه ايست كه يك قطب او سمت الرأس و ديگر قطب او سمت القدم است . چنانكه دائره معدل النهار عالم جسمانى را كه به منزلت يك كره جسمانى در اين فن است به دو نيمه برابر شمالى و جنوبى تقسيم مى كند دائره افق نيز عالم جسمانى را به دو نيم كند كه جميع افلاك و عناصر بدين دائره به دو قسم متساوى قسمت گردند : نيمى ظاهر و مرئى بود و آن نيمه اى بود كه در جانب سمت راس رائى بود و نيم ديگر خفى و غير مرئى بود و آن نيمى بود كه در جانب سمت قدم رائى بود .

به دائره افق طلوع و غروب كواكب معلوم شود و مدارات آنها به فوق الافق و تحت الافق تقسيم مى گردد اگر خط محور مذكور از بسيط ارض به دو قطب معدل منتهى شود كه يكى سمت راس و ديگرى سمت قدم گردد در اين صورت دائره افق با دائره معدل متحد گردند و يكى خواهند بود به بيانى كه در درسهاى آينده گفته آيد . و در غير صورت مذكور دائره افق و معدل النهار يكديگر را بر دو نقطه تقاطع مى كنند يكى را نقطه مشرق و مشرق اعتدال و مطلع اعتدال و نقطه مشرق حقيقى و وسط مشارق گويند . و ديگرى را نقطه مغرب و مغرب اعتدال و نقطه مغرب حقيقى و وسط مغارب گويند . نقطه مشرق بدين سبب گويند كه ربع شرقى افق بدو معين مى شود به تفصيلى كه گفته آيد . و مشرق اعتدال بدين جهت گويند كه نقطه اعتدالين از آنجا طلوع مى كند و نيز هر گاه آفتاب از آنجا طلوع كند كه در يكى از دو نقطه اعتدال خواهد بود روز و شب در همه آفاق به استواء و اعتدال اند يعنى باهم برابرند . و بدين علت وسط مشارق گويند كه آن نقطه واسطه ميان مشرق شتاء و صيف است و وجه تسميه نقطه ديگر به اسامى نقطه مغرب و مغرب اعتدال و وسط مغارب به قياس دانسته شود . خطى كه ميان اين دو نقطه مشرق و مغرب و اصل باشد آن را خط مشرق و مغرب گويند و خط اعتدال و خط استواء نيز نامند كه در هر افق به منزلت خط استواى ارض است به