دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

عربيت ماهر بود آن كتاب را نيك فهم كرد وصله اى جزيل بوريحان را داد . ( لغت نامه دهخدا در بيوگرافى ابوريحان ) مطلب ديگر در اول درس 35 در تحصيل عرض بلد پس از نقل عبارت زيج بهادرى گفته ايم كه وى([ وجهى ديگر پس از وجه ياد شده گفته است كه بعد از معرفت طول بلد بازگو مى كنيم])اكنون وقت بازگو كردن آن فرا رسيده است زيرا كه به طول بلد معرفت حاصل شده است عبارت زيج مذكور در تحرير وجهى ديگر چنين است : ([ بوجهى ديگر اگر طول بلد معلوم باشد ارتفاع آفتاب وقت نصف النهار معلوم كنيم و در همان نصف النهار تقويم آفتاب استخراج كنيم پس ميل اول جزو تقويم را اگر با ارتفاع مخالف باشد در جهت از او بكاهيم و اگر با ارتفاع موافق باشد و با عرض بلد مخالف بر ارتفاع افزائيم حاصل يا باقى تمام عرض بلد باشد و الا ميل را بر ارتفاع افزائيم و از حاصل نود بكاهيم باقى عرض بلد باشد و در بلاد ذات ظل دائر اعظم ارتفاعين معتبر دارند]). ( ص 79 ط 1 هند )

بيان

احتياج بطول بلد در اين وجه بدينجهت است كه در تحصيل تقويم شمس بتحقيق نياز بدانستن طول بلد است .

مثلا در زيج بهادرى پس از تحصيل تقويم شمس در موضع رصد آن كه مقام گيا بلده صاحب گنج از مضافات صوبه بهار هند است براى تحصيل تقويم شمس در جاى ديگر گويد : پس اگر در موضعى ديگر خواسته باشند ملاحظه كنند كه ساعات و دقايق تفاوت طول موضع مطلوب از موضع رصد چيست بمقابله اين تفاوت . . . الخ . ( ص 406 ط 1 هند ) ميل اول در درس دهم و دوازدهم دانسته شده است و در درس سيزدهم گفته ايم كه تقويم كوكب همان طول كوكب است و هر دو به يك معنى است . و در هر درس بيست و هفتم ارتفاع و دائره ارتفاع گفته آمد . و مراد از جزء درجه است كه در درس چهلم گفته آمد كه : ([ چه بسا در كتب فن اجزاى فلك البروج را درجات و اجزاى معدل النهار را ازمان گويند]). . .

و مراد از تخالف و توافق در جهت نسبت به معدل النهار و نسبت به سمت الراس است به اين بيان كه تقويم آفتاب در نصف النهار آن روز كه ارتفاع گرفته ايم استخراج كنيم پس ميل اول آن تقويم را اگر با ارتفاع مخالف باشد در جهت از او بكاهيم و اگر با ارتفاع موافق باشيم و با عرض بلد مخالف بر ارتفاع افزائيم حاصل يا باقى تمام عرض بلد باشد يعنى اگر ميل اول تقويم شمالى بود از معدل النهار و آفتاب در ارتفاع نصف النهار جنوبى بود از سمت الراس و اين در آفاق شمالى باشد يا آن كه ميل جنوبى بود از معدل النهار و آفتاب در ارتفاع نصف النهار شمالى بود از سمت الراس و اين در آفاق جنوبى بود ميل را از آن ارتفاع