دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

عبارت وى در بيان فلك كلى شمس اعنى فلك ممثل آنست تا اين كه گويد : و اعنى بالمتوازيين هيهنا ان البعد بينهما واحد من جميع الجهات لايختلف حتى يكون للكرة جزء ارق و جزء اغلظ بل هى متشابهة الثخن .

اين عبارت وى در بيان توازى فلك ممثل است چنانكه ظاهر است آنگاه در تعريف فلك خارج مركز گفته است : و فى داخل ثخن هذا الفلك اى فلك الشمس الكلى و ان شئت قلت : فى داخل ثخن الممثل أى فى مابين سطحيه المتوازيين لافى جوفه فلك آخر و هو جرم كرى شامل للارض يحيط به سطحان متوازيان مركز هما خارج عن مركز العالم محدب سطحيه مماس لمحدب سطحى الاول يعنى بالاول الفلك الكلى الممثل على نقطة مشتركة بينهما يعنى بين منطقتيهما و تسمى الاوج و مقعر سطحيه مماس لمقعر سطحى الاول على نقطة مشتركة بينهما مقابلة للاوج و تسمى الحضيض . تا اين كه در تعريف جرم شمس گويد : والشمس جرم كرى مصمت يعنى غير مجوف مركوز فى جرم الفلك الخارج المركز عند منتصف ما بين قطبيه مغرق فيه بحيث يساوى قطرها ثخن الفلك الخارج المركز و يماس سطحها سطحيه على نقطتين مشتركتين . دانسته ايم كه اوج معرب اوگ است و آن كلمه ايست هندى كه بمعنى علو است چون ابعد نقطه ايست از محيط فلك خارج بمركز عالم و حضيض لفظى است عربى بمعنى پستى كه مقابل اوج است يعنى اقرب نقطه ايست از محيط فلك خارج بمركز عالم .

حال گوييم : اوج شمس كه يك نقطه شخصيه از محيط فلك ممثل است بحركت ممثل متحرك است و دانستى كه حركت ممثل شمس بمقدار حركت منطقة البروج است يعنى بتقريب در شصت و شش سال شمسى يك درجه فلكى قطع كند كه در حدود دو هزار سال شمسى يك برج قطع نمايد . و چون در زيجات گفته آيد كه اوج شمس را بدست آوريم مراد اين است كه تقويم موضع اوج را تحصيل كنيم تقويم بهمان اصطلاحى كه در درس سيزدهم در طول كوكب گفته ايم كه طول كوكب همان تقويم كوكب است و در اينجا نقطه شخصيه از محيط فلك ممثل كه اوج است به منزلت كوكب اخذ شود و چون فلك ممثل شمس در سطح منطقه البروج است و نقطه اوج را بمنزلت كوكبى فرض كرده ايم تقويم اوج عبارت خواهد بود از قوسى از منطقة البروج ميان اول حمل كه مبدء طول كواكب است و موضع اوج بر توالى بروج و مراد از موضع اوج طرف خط تقويمى است كه آن را خط طولى نيز گويند از مركز عالم خارج شده به نقطه اوج گذشته به فلك اعلى منتهى شود بهمان وزان كه در درس سيزدهم گفته ايم و در شمس خط تقويمى هميشه همين خواهد بود كه گفته آمد اما در كواكب ديگر چون آنها را گاهى عرض است و گاهى بى عرض اند خط