دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و چون از اقامت بدر آيد راجع بود يابتوالى و يا بخلاف توالى بتفصيلى كه از قوشچى در فارسى هيئت و از بيرونى در تفهيم مى شنويد و عبارت بيرونى را بعنوان مزيد استبصار و آشنائى بيشتر بسبك گفتار او نقل مى كنيم . قوشچى گويد : ([ و از آنچه عارض ميشود كواكب متحيره را در طول رجعت و استقامت و اقامت است و بيانش آنست كه چون كوكب در نصف اعلاى تدوير باشد حركت او بتوالى سريع مى نمايد چه كوكب در اينحال بمجموع هر دو حركت حامل و تدوير حركت كند و چون باسفل تدوير انتقال كند و پيشتر ياد كرده ايم كه حركت اسفل تداوير متحيره بخلاف توالى است پس حركت كوكب بتوالى بطؤ پيدا كند بجهت آن كه در اينحال كوكب بمقدار فضل حركت حامل بتوالى بر حركت تدوير بخلاف توالى حركت كند و هر چند كوكب بحضيض نزديكتر شود حركت تدوير بخلاف توالى سريعتر شود و فضل مذكور كمتر شود و كوكب بطيى ءتر نمايد اما چون هنوز حركت مركز كوكب بتواليست كوكبرا مستقيم گويند كه تا بحدى كه حركت تدوير بخلاف توالى با حركت حامل بتوالى مقاومت كند و كوكب چند روز چنان نمايد كه بيجا ايستاده است و در اينحال كوكبرا مقيم گويند و بعد از اين حركت تدوير بخلاف توالى زياده آيد از حركت حامل بر توالى و كوكب بمقدار فضل حركت تدوير بخلاف توالى بر حركت حامل بر توالى حركت كند و در اينحال كوكب را راجع گويند و بعد از اين هر چند بحضيض نزديكتر شود حركت او در رجعت سريع تر شود تا بوقتيكه كوكب بحضيض رسد و آنجا غايت سرعت او باشد در رجعت و چون از حضيض گذرد در رجعت بطؤ پيدا كند و تا رود بطيى ءتر باشد تا آنگاه كه مقيم شود و بعد از آن مستقيم شود و تا رود در استقامت سريع تر باشد تا باز بذروه رسد و بحالت اولى عود كند . و از آنچه گفته ايم معلوم ميشود كه كوكب در يك دوره تدوير دوبار مقيم شود : يكى بعد از استقامت و پيش از رجعت و اين موضع را از تدوير مقام اول گويند و ديگر بعد از رجعت و پيش از استقامت و اين موضع را از تدوير مقام ثانى گويند ])اين بود عبارت فارسى هيئت قوشچى در بيان استقامت و اقامت و رجعت . پس خلاصه سخن اينكه چون حركت نصف اعلاى تدوير متحيره كه ذروه مرئى در منتصف اوست مانند حركت حوامل آنها بتوالى است تا كوكب بحركت مجموع تدوير و حامل بسوى مشرق رود مستقيم است و تا بتوالى رود مستقيم است .

و چون هر دو حركت با هم برابر شوند مقيم گردد . و باز چون حركت تدوير بخلاف توالى بر حركت حامل به توالى فزونى يابد و آن وقتى است كه كوكب در اسفل تدوير بود راجع بود و تا چنين است راجع بود . و بعد از آن باز چون هر دو حركت باهم برابر شوند باز مقيم گردد . باز نوبت استقامت رسد و پس از آن اقامت و بعد از آن رجعت و سپس اقامت و هكذا . بدين صورت ( ش 38 ) كه ا ب ح فلك حامل يكى از متحيره بوده باشد . اما عبارت نغز تفهيم بيرونى : چرا ستاره از حركت خويش دست باز دارد و باز گردد ؟ او را فلكى است خرد و نامش فلك التدوير و زمين اندر وى نيست و ليكن جمله تدوير زبر ما بود و ستاره متحير بر محيط او همى