دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و ان كان اقل منها امكن ان يكون مافوقه مساويا لما تحته و ان يكون اصغر]). و فاضل نحرير هبة الله شاهمير در تاليف بسيار سودمندش به نام([ : تنقيح مقاله در توضيح رساله])كه شرح رساله فارسى هيأت ملاعلى قوشچى است بعد از بيان افق حقيقى و حسى در بيان افق ترسى به وزان كلام تكلمه گويد : ([ سيم افق رؤيت و افق حسى هم گويند و آن دائره ثابته است كه مرتسم شود محيط آن از توهم دوران طرف خطى كه خارج شود از بصر و تماس به سطح ارض نموده منتهى به فلك اعظم گردد . و گاه عظيمه باشد به آنكه منطبق بر افق حقيقى گردد و گاه صغيره باشد به آنكه تحت افق حقيقى يا فوق آن در تحت افق مجازى يا بر افق مرئى يا فوق آن واقع شود بحسب تفاوت قامت ناظر در طول و قصره و ارتفاع و انخفاض محلى كه منظر وى باشد چه ابن هيثم در رساله كه جهت اثبات تفاضل و زيادتى نصف ظاهر فلك بر نصف خفى نوشته برهان گفته كه هر گاه قامت شخص رائى سه گزو نيم بود زيادت از نصف فلك مرئى شود به چهار دقيقه و بيست و شش ثانيه پس شكى نيست كه اگر به قليلى كمتر از آن باشد منطبق بر افق حقيقى خواهد بود و اگر به بسيارى كمتر باشد بر فوق آن بود]).

و ملا عبدالعلى بيرجندى در شرح تذكره در بيان كلام خواجه كه([ : دائرة الافق هى العظيمة الفاصلة بين الظاهر و الخفى من الفلك])چنين آورده است : انها قد تنطبق عليها يعنى ان الترسى قد تنطبق على الحقيقى اذ قد بين المهندسون انه اذا ارتفع البصر عن سطح الارض ثلاث اصابع تقريبا فان الخط المماس المذكور ينتهى الى الفصل المشترك بين مقعر الفلك الاعلى و الافق الحقيقى فالمراد بالفصل هو الفصل تحقيقا فى وقت ما . . . تا اين كه گويد : و اعلم ان الافق الحقيقى ينصف كرة العالم و الحسى يقسمها بمختلفين اعظمهما التحتانى و الترسى قد ينصفها و قد يقسمها بمختلفين اعظمهما الفوقانى غالبا و التحتانى نادرا . قيد غالب براى اين جهت است كه به حسب اغلب ارتفاع بصر از ارض اكثر از سه اصبع است . تا وقت اقامة برهان اين مطالب فرا رسد .

تنبيه

بيرجندى كه عالم خريت در صناعت هيأت و فنون رياضى است مجموع عالم جسمانى را تعبير به([ كرة العالم])كرده است . چنانكه وى و ديگر اساطين متبحر در فن از آن تعبير به فلك هم مى كنند چنانكه دوائر عظام و مدارات كواكب را فلك مى نامند و در درس سوم بدان اشارت نموده ايم و در هيأت مجسمه تحقيقى در پيش است كه گفته آيد . اين تصريحات و اشارات موجب زيادت تبصره و انتباه طالب كمال در معرفت به موضوع فن شريف علم هيأت و مسائل قويم متفرع بر آن و سبب آگاهى وى به تفوه آراى فائل خواهد بود .