دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

از نقطه مغرب اعتدال دورتر گردد و بسوى نقطه شمال نزديكتر شود . و به همين سان تا شمس به راس سرطان رسد كه نقطه مطلع آن در اين هنگام دورترين فاصله از نقطه مشرق اعتدال و نزديكترين فاصله به نقطه شمال است و همچنين نقطه مغرب آن از نقطه مغرب اعتدال و به نقطه شمال . اين قرب و بعد را از دائره افق محسوب مى دارند و قوس محصور ميان نقطه اعتدال تا مطلع شمس را از دائره افق قوس سعه مشرق مينامند . و همچنين قوسى از دائره افق را كه محصور ميان نقطه مغرب اعتدال و نقطه مغرب شمس است سعه مغرب مى گويند .

و بعبارت اتم و اخصر قوسى از دائره افق حقيقى كه ميان جزوى از فلك البروج يا مركز كوكب و ميان نقطه مشرق اعتدال افتد از جانب اقرب آنرا سعه مشرق گويند . و قوسى از دائره افق حقيقى كه ميان جزوى از فلك البروج يا مركز كوكب و ميان نقطه مغرب اعتدال افتد از جانب اقرب آنرا سعه مغرب گويند چنانكه در آخر درس شانزدهم گفته آمد . در كتب فن فرموده اند كه سعه مغرب هر كوكب مساوى سعه مشرق آنست . مقصود اين است كه قوس سعه مغرب آن در هر روز مساوى قوس سعه مشرق آن در همان روز است . و اين بدين سبب است كه مدار يومى كوكب موازى با معدل النهار است و در شكل هفدهم مقاله دوم اكرثاوذوسيوس مبرهن است كه هر دائره موازى با اعظم دوائر متوازى هر آينه قوسهاى واقع بين آندو و از دائره عظيمه ديگر مساوى يكديگرند . در اينجا مراد از دائره موازى مدار يومى كوكب است و مراد از اعظم دوائر متوازيه معدل النهار و مراد از دائره عظيمه ديگر دائره افق است . و عبارت اكر مذكور بتحرير خواجه طوسى چنين است :

الدوائر المتساوية المتوازية التى فى الكرة تفصل من دائره عظيمة قسيا متساويه مما يلى الدائرة العظمى من الدوائر المتوازية و الدوائر التى هى اعظم تفصل قسيا هى اصغر . الخ . و لكن لايخفى كه كوكب به حركت خاصه خود از زمان طلوع تا غروبش بر يك مدار نيست . مثلا شمس از اول حمل تا اول سرطان هر روز ميل شمالى آن فزونى مى يابد و از سرطان تا اول ميزان كاهش مى يابد و در نيمه جنوبى از اول ميزان تا راس الجدى ميل جنوبى آن رو بتزايد است و بعد از آن تا اول حمل رو بتناقص لذا قوس سعه مشرق شمس در هر روز با قوس سعه مغرب آن برابر نخواهد بود بلكه در دو ربع اول شمالى و جنوبى قوس سعه مغرب بيش از قوس سعه مشرق است و در دو ربع دوم شمالى و جنوبى بالعكس . و لكن بسبب قلت تفاوت هر دو را مساوى با يكديگر گفته اند . آرى اگر شمس هنگام طلوع قريب به اوج يا حضيضش بوده باشد چنانكه در حين وصول مركز آن بدائره نصف النهار به نقطه اوج يا حضيض برسد در اين صورت از طلوع تا غروبش بر يك مدار خواهد بود و قوس سعه مشرق و سعه مغرب آن مساوى با يكديگر . اين مطلب در دروس آينده روشن تر مى شود . سعه مشرق و مغرب بزيادت عرض بلد زيادت مى يابد تا قوس سعه مشرق بربع دور مى رسد كه عرض بلد هنوز بربع نرسيده است . در آخر درس بيستم