دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

آفاق است تا عرض تسعين اجزائى كه ابدى الظهور و ابدى الخفاء است آنرا تعديل النهار نيست و اجزائى را كه طلوع و غروب است تعديل النهار هست . بالجمله تعديل النهار هر چهار نقطه كه ميول آنها برابر باشد يك مقدار بود پس تعديل النهار يك ربع كافى باشد در معرفت تعديل النهار همه اجزاى منطقة البروج])انتهى .

ملاعلى قوشچى در فارسى هيئت گويد : ([ از مدارات مركز كوكب آنچه فوق الارض باشد قوس النهار آنكوكب گويند و آنچه تحت الافق باشد قوس الليل او . و آنچه ميان افق و دائره ميلى كه به نقطه مشرق و مغرب گذرد واقع شود آنرا تعديل النهار آن كوكب گويند و تفاضل ميان هر يك از قوس النهار و قوس الليل كوكب و ميان نصف دور بقدر ضعف تعديل النهار بود]). و ملاعبدالعلى بيرجندى در شرح باب هشتم از مقالت دوم زيج الغ بيكى در تعريف تعديل النهار گويد : ([ تعديل النهار نصف تفاوت است ميان قوس النهار ببلد و قوس النهار بخط استواء . يا تفاوت است ميان نصف قوس النهار بلدى و ربع دور]). و بسيارى از اهل فن تعديل النهار را بدين وجه تعريف فرموده اند كه آن قوسى است از معدل النهار كه واقع شود ميان مطلع كوكب يا مغيب آن يا مطلع جزء يا مغيب آن و ميان دائره ميلى كه بر محل تقاطع افق با مدار كوكب يا جزء گذشته باشد . و نيز بسيارى از مهره فن تعديل النهار را چنين تعريف فرموده اند كه تعديل النهار مر جزء از فلك بروج فضل بين مطالع آن جزء بخط استواء و بين مطالع همان جزء ببلد مفروض است . از آن جمله چغمينى در([ الملخص فى الهيئة])گويد :

تعديل النهار لجزء من فلك البروج هو الفضل بين مطالعه بخط الاستواء و بين مطالعه بالبلد .

بيان

آن كه در زيج بهادرى نهار اطول و اقصر گفت بدين سبب است كه در آفاق مائله شمالى هر گاه شمس به راس سرطان رسيده است و آن را طلوع و غروب بود قوس النهار آن اطوال ايام سنه است و قوس الليل آن اقصر ليالى سنه . و هر گاه به راس جدى رسيده است بعكس مذكور قوس النهار آن اقصر ايام سنه و قوس الليل آن اطول ليالى سنه خواهد بود كه شب اول زمستانست و آنرا شب يلدا مى گوييم و مى دانيم كه در تمام سال درازترين شبها است . شاعران شب هجران و زلف يار را از حيث سياهى و درازى بشب يلدا تشبيه مى كنند صادق ملا رجب اصفهانى به لهجه اصفهانى گويد :

تا آن شكوفه بستان دل كنار من است سه زرع برف بيفتد بازم بهار من است درازى شب يلدا و كوچه جلفا كنند بر سر هم نصف زلف يار من است كوچه جلفا در ميان كوچه هاى اصفهان چون شب يلدا در ميان شبهاى سال است . اما در آفاق جنوبى اطول و اقصر ايام و ليالى سنه بعكس آنچه كه در آفاق مائله گفته ايم مى باشد كما لا يخفى . از صفحه 368 تا صفحه 390 زيج بهادرى