دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

شكل 74 مقايسه بفرماييد در شكل 74 قوس - د ب - از دائره ميل قاعده مثلث بزرگ بوده است و لكن در شكل 75 قوس ده كه سعه مغرب است يعنى قوسى از دائره افق مايل است قاعده مثلث بزرگ است . و ديگر اين كه در شكل 75 تمامت مثلث بزرگ زير افق است بخلاف شكل 74 و باقى عبارات بمقايسه معلوم گردد . ( شكل شماره 75 ) قوله([ : و مجموع اين قوسين تعديل النهار باشد]). . . اين مطلب همانست كه در تبصره اوائل درس 66 گفته ايم . و همچنين عبارت ديگر وى در فرض بروج جنوبى كه گفت پس مجموع قوسين تعديل النهار بود بحسب حقيقت و ليكن بحسب اصطلاح تعديل النهار بيكى از اين قوسين اطلاق نمايند . اما آن كه در فرض بروج جنوبى گفته است و چون تفاوت نهاريه اين قوس منقحا معلوم نمى گردد الخ و پس از آن تعريف قوشچى را بر آن مبتنى كرده است و سپس نظرى كه در تشابه قوسين داده است همگى مورد تأمل است . وجه آن بدانچه در درس 64 و 65 در تعديل النهار و در درس 66 در تشابه قوسين گفته ايم دانسته مى شود فتدبر حق التدبر . و مطلب حق آنست كه در آخر گفت([ : إلا آنكه حمل تشابه بر تشابه زمانى نمايند]). و شايد نظرش در ابداع نظر تشحيذ فكر و تثبيت مطلب در ذهن بوده است .

تنبيهات

1 - از آنچه در تعريف تعديل النهار گفته ايم دانسته شده است كه بحث تعديل النهار اختصاص بشمس ندارد بلكه هر كوكبى كه مركز جرم او بافق مشرق رسيده است تا رسيدن آن بافق مغرب كه مدت بودن كوكب فوق افق است قوس النهار آن كوكب است و بحث قوس تعديل النهار بعينه درباره آن نيز صادق است جز اين كه چون روز و شب متعارف از خورشيد است فرد بارز بحث نهار و تعديل نهار شده است و در جداول زيجات بعرض يك يك درجه قوسهاى تعديل النهار بحسب بودن شمس در هر درجه از بروج استخراج شده است چنانكه در اوائل درس 64 بدان اشارتى رفت .

2 - از آنچه كه در بيان تعديل النهار و وجه تسميه آن و بخصوص با نظر بدانچه در ضابطه درس 64 گفته ايم و بويژه بدانچه كه بيرجندى از شرح تذكره و از شاهمير در اوائل درس 66 نقل كرده ايم كه از([ تنقيص آن در مدارات جانب قطب ظاهر و تزييد آن در مدارات جانب قطب خفى يوم و ليل استوائى حاصل مى شود])وجه تسميه منطقه حركت نخستين بمعدل النهار بخوبى روشن شده است فتبصر .

3 - در آخر درس 65 گفته ايم كه چون بر مطالع استوائى نود درجه ( 90 ) افزايند مطالع بالقبه حاصل شود . در اين مطلب صاحب جامع بهادرى فرمايد : ([ براى استخراج اعمال رصد و زيج و تقويم در افق استوائى بازاى درجات جدول مطالع درست مى كنند بارى مبتدا از اول حمل و بارى مبتدا از اول جدى و ثانى را جدول مطالع بالقبه نامند . و هرگاه مطالع مبتدا از اول حمل معلوم باشد چون از آن دو صد و هفتاد درجه كم كنند باقى مطالع آغاز باول جدى حاصل آيد . و چون بر مطالع آغاز از اول جدى نود افزايند مطالع مبتدا از اول حمل فراهم آيد])انتهى . ( ص 534 ط 1 )