دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

چهل و شش گفته ايم رساله زبدة الهيئة جناب خواجه طوسى باندازه اى مغلوط بطبع رسيده است كه اكثر مواضع آن از صورت انتفاع خارج است از آن جمله باب بيست و پنجم آن كه در همين بحث ما نحن فيه اعنى در مطالع بروج است . ابتداى اين باب در مطالع آفاق استوائيه است ولى در نسخه مطبوع نامطبوع بجاى آن مطالع افاق مائله آمده است و بعد از يك صفحه در احكام مطالع آفاق استوائى بدين عنوان است([ : و اما در آفاق مائله ربع با ربع بر نيايد])كه البته عنوان اين قسم دوم صحيح است ولى باز عبارت مغلوط و مشوش دارد . و ما تاكنون توفيق تحصيل يك نسخه خطى زبدة الهيئة را نيافته ايم تا بتوانيم آنرا تصحيح شده نقل كنيم . غرض اين است كه اينگونه متون بچاپ رسيده رهزن نشود كه پندارى پيش آيد مثلا اين كه تفوه شود اين دروس با آن متون متغاير است بلكه بايد اين دروس را اصل قرار داد و متون ديگر را با عرض بدان تصحيح كرد .

تبصره

بدان كه قوسهاى تعديل النهار در جداول زيجات بحسب عروض بلاد يك يك درجه مضبوط است و اگر بازاى دقايق و ديگر كسور خواسته باشيم بايد بعمل تعديل بين السطرين آنرا بدست آوريم يعنى تفاضل طرفين را در دقائق و كسور موجود ضرب مى كنيم آنچه حاصل شده است آنرا بر طرف مقدم مى افزاييم تعديل النهار مطلوب حاصل شود . و چون در اين عمل طرف ديگر عدد يك است و از تقسيم يا ضرب هر عدد بر واحد همان عدد حاصل خواهد شد تقسيم بر واحد را ناديده گرفته ايم كه گفتيم حاصل ضرب را بر طرف مقدم مى افزاييم . و بدان كه اين عمل از قاعده اربعه متناسبه است كه طرفين عدد در هم ضرب مى شوند و حاصل برطرف ديگر تقسيم مى گردد تا نتيجه مطلوب بدست آيد . مثلا گوييم : 4 فرسخ 24 كيلومتر است 9 فرسخ چند كيلومتر خواهد بود ؟ بجاى مجهول حرف ايكسx ) ) مى گذاريم و صورت آنرا بدين گونه مى نويسيم24x . 49 و يا بدين گونه9x : 424 سپس طرفين را كه 9 و 24 اند درهم ضرب و حاصل را بر طرف ديگر كه 4 است تقسيم مى كنيم و صورت آن را بدين گونه مى نويسيم 54 ] 4 24 ٹ 9 . در اين عمل تعديل بين السطرين و امثال آن كه در پيش داريم بهمين سبك عمل مى كنيم .

مثلا عرض قم 34 درجه و 39 دقيقه شمالى است بجداول تعديل النهار زيج بهادرى رجوع كرده ايم در صفحه 379 آن گويد : جدول تعديل النهار لعرض لد نهاره الأطول د عه و قه ه نه و در جدول بعد آن گويد : جدول تعديل النهار لعرض له نهاره الأطول د كا الر نه پس تعديل النهار 34 درجه و 39 دقيقه را بايد از ما بين اين دو جدول تحصيل كنيم و بفرض تعديل النهار اول سرطان را در عرض قم مى خواهيم تا نهار اطول آنرا بدست آوريم در عرض لد تعديل النهار اول سرطان برها موح است و در عرض له تعديل النهار اول سرطان نرم ندنر است و تفاوت اين دو تعديل النهار هام ح د ب است ( هام ح ند ] رها موح