دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

اول شكل ذواربعه اضلاع قائم الزوايا رسم كرده از خطوط طولى به پنج قسم متساوى قسمت نموديم زيرا كه مرتبه مضروب پنج است و از خطوط عرضى به چهار قسم زيرا كه مضروب فيه چهار مرتبه دارد و باقى سائر اعمال حشو بجا آورديم بعده دو را كه در مثلث تحتانى ايمن است زير شكل نوشتيم بعد آنچه ما بين دو خط مورب كه متصل مثلث تحتانى است جمع كرديم پنج شد پنج را بعد دو وضع كرديم و همين سان سائر اعداد را كه ميان هر دو خط از خطوط موربه افتاده اند بعينه بطرز جمع عمل تمام كرديم شد حاصل ضرب ( 490019452 ) چهار صد و نود هزار هزار و نوزده هزار و چهار صد پنجاه و دو بر اين صورت]). ( ص 214 ط 1 ) اين بود عبارت جامع بهادرى در بيان ضرب شبكه عدد مركب در مركب . و اما طريق ضرب توريب همانست كه گفته ايم : روشى است كه اكنون رائج است و بدان انس داريم . و وجه تسميه آن به توريب روشن است مثلا 346 ٹ 452 . اما ضرب ارقام ستينى در جامع مذكور گويد :

معلوم باد كه در ضرب ارقام ستينى بمعروف دو چيز حاجت مى افتد اول دانستن حاصل ضرب اجناس دوم حاصل ضرب اعداد در اعداد تا آن كه در ضرب مركب در مركب گويد : طريق ضرب مركب در مركب بهتر از شبكه نيست پس همچنان كه در ضرب ارقام هنديه شبكه را بر مربعات صغار حسب مراتب مضروب و مضروب فيه منقسم مى كردند در اينجا نيز مطابق مراتب مضروبين منقسم سازند ليكن در آنجا تقسيم مربعات بمثلثات از خطوط موربه از مربع تحتانى ايمن شروع مى كردند و در اينجا از مربع تحتانى ايسر آغاز نمايند و بعد تقسيم مربعات مضروب را فوق شكل بنويسند بنوعى كه هر مرتبه محاذى هر مربع واقع شود و نزول از يمين ذاهب به يسار باشد و مضروب فيه را در سائر شكل به نهجى كه صعود از پائين ذاهب به فوق باشد من بعد آن هر رقم را از مراتب مضروب در هر رقم از مراتب مضروب فيه ضرب كنند و حاصل هر يك را در مربعى نگارند كه محاذى مضروبين باشد بنوعى كه رقم مرتبه نزول حاصل ضرب را در مثلث تحتانى ايسر نهند و مرتبه صعود را در مثلث فوقانى ايمن و بيوت محاذيه صفر را متروك سازند . و چون عمل حشو تمام شود پس رقمى كه در مثلث تحتانى ايسر است زير شكل نويسند و آن اخير مرتبه نزولى حاصل ضرب باشد بعده بقانون جميع ارقام را كه ميان هر دو خط مورب واقع باشند على الولاء جمع نمايند كه زير شكل حاصل ضرب حادث گردد . مثال : مضروب ه بح ها مو ح لعه مضروب فيه الدمت ها لح لثه و براى تعيين اجناس جنس اخير مضروبين را با هم زنند هر جنسى كه حاصل شود آنرا بر