دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

فصل دوم مقاله هشتم مجسطى بطليموس بتحرير خواجه طوسى بتفصيل در وصف كهكشان است آغاز آن چنين است : ( ب ) في الدائرة اللبنية يعنى المجرة نريد ان نصفها حسب ما ادركناه بالرصد فنقول هى منطقة لبنية اللون و لذلك اشتق اسمها من اللبن الخ . مرحوم خيرالله خان مهندس كه مجسطى مذكور را در زمان محمد شاه هندى بفارسى ترجمه كرده است و خلف صالحش مرحوم محمد على رياضى آنرا از مسوده به مبيضه در آورده است چنان كه در درس شصت و دوم گفته آمد در ترجمت عبارت فوق گويد : فصل دوم از مقاله هشتم در دائرة لبنيه است و اين مجره نام دارد . مى خواهيم كه وصف كنيم آنرا موافق چيزى كه ادراك كرده ايم ما آنرا بر صد پس مى گوييم ما كه آن منطقه ايست يعنى گوئيا كمربندى است كه رنگ شير دارد به جهت همين اشتقاق كرده شده است نام اين دائرة از لبن . الخ . و مرحوم ملا عبدالغفار اصفهانى در بند نودم قانون ناصرى گويد :

مجره يا كهكشان عبارت از منطقه روشن سفيد رنگيست كه هر كس در آسمان ديده است و مى داند كه در تمام محيط فلك دور زده و چون مجره را با تلسكوپ نظر كنيم منحل مى شود به چندين كرور كواكب كه روى همديگر متراكم اند و مى توان گفت كه آن غباريست كه ذراتش كواكب صغار بيشمارى باشند كه در طلعت فلك ثوابت پراكنده و افشانند . مرحوم مهديقلى هدايت در تحفة الافلاك گويد : كهكشان در دوربين جماعات ستاره است كه پى هم افتاده روشنى آنها در هم آميزد در عظيمه اى فلك را احاطه دارند در تلسكوپ هر شل 15500 بليون ميليون فرسخ را شايد در ميدان مشاهده آورده باشند از آن مسافت نور 12200 سال مى خواهد تا بزمين برسد در اين مدت آن بالاها چه اتفاق جديد افتاده باشد خدا دانا است . از قدماء دموكريت اول كسى است كه مى گويد كهكشان از انبوهى ستاره پى هم افتاده است كه ابرى سفيد مى نمايد . ( ص 393 ط 1 ) هر يك از كتابهاى نامبرده در مسائل فن مربوطه به فن هيئت بسيار گرانقدر و ارزشمند است و در پيرامون كهكشان و ستارگانش بيانى سودمند دارد تا گاه عنوان آنها در اين دروس فرارسد جز تحفه هدايت هيچيك بطبع نرسيده است . آن كه در قانون ناصرى گفته است كه آن غباريست كه ذراتش الخ بدين مضمون خاقانى شروانى گويد :

دى غبارى بر فلك مى رفت گفتم كاين غبار مركبان شه زراه كهكشان افشانده اند در برهان قاطع و آنندراج گويند : كهكشان مخفف كاهكشان است و آن سفيديى باشد كه شبها به طريق راه در آسمان نمايد و آن از بسيارى ستاره هاى كوچك نزديك به هم است و عربان مجره مى گويند . به بيان عبارت تذكره و شرح آن بازگشت كنيم . از نقلهاى ياد شده بدست آمده است كه ناميدن كهكشان به راه شيرى و دائره