دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

از آنجمله با ده رساله ديگر راقم بفارسى در موضوعات گوناگون از توحيد و امامت و معرفت نفس و چند مطلب رياض در مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى به اسم([ يازده رساله فارسى])بحليت طبع متحلى شده است . و باز رساله اى ديگر در ظل تصنيف كرده است كه نيز يكى از رسائل يازده گانه ياد شده است . اكنون بفضل حق سبحانه وقت آن فرا رسيده است كه هر يك از دو رساله ياد شده بترتيب در اين دروس عنوان شود تا مسائل هر يك بخوبى دانسته شود و با بكار بستن دستور آن يافتن خط زوال و سمت قبله بلاد و مطالب مفيد ديگر در هر جا براى ما آسان بود . و هرگاه در اثناى مسائل هر يك از دو رساله نام برده نياز بتوضيح و تبيين پيش آمده است آنچنان كه شايسته بحث و در خور نقل است بتدوين و تحرير آن مى پردازيم . و نيز طايفه اى از يادداشت ها كه در پيرامون اين مسائل داريم با روى آوردن مطالب مناسب بدانها تقديم مى داريم . پس گوييم : سخن در بيان خط زوال و مشرق و مغرب اعتدال و تحصيل سمت قبله آفاق از طريق دائره هنديه است . تعريف هر يك از دو خط زوال و اعتدال در دو درس بيست و يكم و بيست و دوم گفته آمد . دائره هنديه در السنه علماى دين دائر و در كتب و رسائل هيوى و فقهى سائر است .

خواص را در عمل بدائره هندى اهتمامى خاص است . تحصيل خط زوال و خط مشرق و مغرب اعتدال و خط سمت قبله از طريق دائره هنديه مشهورتر از طرق ديگر است . جهت اشتهار دائره هنديه بدين سبب است كه اعمال آن بدون اعمال قواعد رياضى و آلات رصدى صورت مى گيرد و براى هر كس ميسور است . و وجه تسميه اين دائره به هنديه اين است كه اختراع آن منسوب به دانشمندان هند است چنانكه خواجه طوسى پس از آن كه در فصل دوازدهم باب سوم تذكره از دستور عمل و رسم آن گفته است([ : و هذه الدائره تعرف بالهندية])علامه بيرجندى در شرح آن در تعليل آن گفته است : لأن اختراعها منسوب الى حكماء الهند . بلكه علامه بيرونى پيش از وى در رساله گرانقدر([ افراد المقال في امر الظلال ])فرموده است : العمل المعروف بالدائرة الهندية و انما نسبت اليهم لأنها في زيج الاركند و زيجات الهند و حساباتهم اول ما وقع الى مملكة الاسلام من امثالها . ( ص 106 ط حيدرآباد دكن ) در عمل بدائره هنديه نخست بايد سطحى موزون تحصيل كرد خواه اين سطح قطعه اى از زمين باشد و خواه پاره اى از اخشاب و فلزات كه قابل حمل باشد و با خود داشتن آن در سفر نيز بكار آيد چنانكه در صنعت رخامه وصف كرده شود و پس از تسويه و تحصيل سطح موزون نصب مقياس باوصافى كه گفته آيد ضرورى است و دانستن ارتفاع شمس نيز مؤيد خواهد بود و لكن بدون دانستن آن نيز عمل بدائره هنديه ميسور است . بترتيب امور ياد شده نخست در تسويه و تحصيل سطح موزون گوييم : براى تسويه يعنى هموار كردن سطح زمين آلاتى ميتوان بكار برد از آن جمله اين دو گونه آلت را نوعا بكار مى برند : يكى ميزان حباب دار كه آنرا ([ طراز])مى گويند و بيشتر بنايان و نجاران آنرا استعمال مى كنند .

طراز ساخته شده باشكال گوناگون در ابزار و وسائل فروشيها موجود است و طرز بكار بردن آن نيز آسان است كه چون آنرا بر قاعده اش روى سطح معمول و