دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

باشد و سمت ظل در مقابل آن از ربع غربى جنوبى از دائره هندى و چون به تقاطع رسد نقطه سمت بر نقطه مشرق اعتدال منطبق شود و سمت ظل بر خط مشرق و مغرب و از موضع تقاطع تا نصف النهار نقطه سمت در ربع شرقى جنوبى باشد و سمت ظل در مقابل در ربع غربى شمالى از دائره هندى و از نصف النهار تا موضع تقاطع دوم نقطه سمت در ربع جنوبى غربى باشد و سمت ظل در ربع مقابل يعنى ربع شرقى شمالى از دائره هندى . و از موضع تقاطع دوم تا مغيب مدار نقطه سمت در ربع غربى شمالى باشد و سمت ظل در ربع مقابل يعنى در ربع شرقى جنوبى . پس ظاهر شد كه در اين وضع سمت ظل در محاذات دو ربع تمام واقع مى شود از ارباع دائره هندى و آن نصف شمالى است و از دو ربع باقى در محاذات بعضى كه متصل است به دو ربع مذكور پس قوسى كه ما بين مدخل و مخرج ظل باشد ممكن بود كه بيشتر از نصف دور بود به نسبت با يكى از اين دوائر كه مرسوم اند بر مركز قاعده مقياس . و چون ظل مقياس متناقص است در نصف شرقى و متزايد در نصف غربى پس اعتبار مدخل و مخرج به نسبت با دائره صغيرتر كه ما بين المدخل و المخرج از آن كمتر از نصف دور بود اولى باشد از آن كه به نسبت با دائره عظيمه كه ما بين المدخل و المخرج از آن دائره بيشتر از نصف دور بود تا دائرتين زمانى المدخل و المخرج را انحراف از موازات كمتر لازم آيد و در جميع اوضاع قوسى كه ما بين المدخل و المخرج افتد چندان كه كمتر باشد عمل به تحقيق نزديكتر بود]).

اين بود كلام فاضل قوشچى كه از شرح وى بر زيج الغ بيك نقل كرده ايم و در توضيح بعضى از مطالب وى گوييم : آن كه گفته است : ([ اگر مدار يومى آفتاب در جانب شمال بود از معدل النهار مى گوييم دائره اول سموت مدار را قطع كرده باشد يا نه اگر قطع نكرده باشد]). . . بيانش اين كه مداراتى كه در جهت قطب ظاهر است چون بعد يكى از آنها كمتر از عرض بلد بود آن مدار در دو نقطه فوق الارض به يكى شرقى و ديگرى غربى مقاطع دائره اول سموت شود . و چون آفتاب به يكى از آن دو نقطه رسد دائره اول السموت دائره ارتفاع شود و خط ظل كه بر فصل مشترك است ميان دائره ارتفاع و سطح افق منطبق شود بر فصل مشترك ميان اول سموت و افق و آن خط اعتدال است . و آن كه گفته است : ([ پس قوسى كه ما بين مدخل و مخرج ظل باشد ممكن بود كه بيشتر از نصف دور بود به نسبت با يكى از اين دوائر كه مرسوم اند بر مركز قاعده مقياس]). بيانش اين كه فاضل قوشچى در عمل دائره هندى چندين دائره ترسيم مى كند كه لا محاله بعضى خردتر و بعضى بزرگتر خواهد بود كه يكى از آنها مساوى قاعده مخروط مقياس باشد و برخى از آن بزرگتر تا سايه مقياس وارد دائره شود . و در اين شرط پنجم خلاصه كلامش اين است كه چون سعه مشرق شمالى در آفاق شمالى به غايت رسد امكان دارد كه بين مدخل و مخرج ظل در