دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و يستخرج ميل الشمس لوقتئذ و السمت لكلا الوقتين و يؤخذ فضل ما بين السمتين و يعد من علامة المخرج نحو الجنوب إن كانت الشمس صاعدة من اول الجدى الى آخر الجوزاء و نحو الشمال إن كانت هابطة في النصف الآخر فيكون المنتهى علامة المخرج المصحح و حينئذ يوصل بينها و بين علامة المدخل و يعمل بالوتر ما تقدم]). نيشابورى در شرح مجسطى همين عمل تصحيح را به عبارت ياد شده بيرونى آورده است و بيرجندى در شرح زيج الغ بيك همين گفتار ابوريحان را ترجمه كرده است و مرادش از بعض بيرونى است و عبارتش اين است : ([ و بعضى بجهت تصحيح عمل از آلت صحيحه در وقت مدخل ظل ارتفاع معلوم كنند و از آن ارتفاع سمت آن و ساعات بعد از نصف النهار معلوم كنند و بعد وقت مخرج از نصف النهار به همين قدر بود تقريبا و سمت آفتاب در آن وقت نيز معلوم كنند و تفاضل ميان آن هر دو سمت بگيرند و به قدر فضل از علامت مخرج به جانب جنوب بشمارند اگر آفتاب در نصفى بود كه اول حمل منتصف آن است و به جانب شمال اگر در آن نصف ديگر بود آن جا كه برسد علامت مخرج مصحح بود و اين سخن صحيح است ليكن تفاوت بين السمتين در اين وقت از آن قبيل نيست كه در محيط دائره هنديه محسوس شود]). انتهى

بيان

شمس از اول جدى تا آخر جوزاء به سوى شمال مى آيد و آخر جوزاء منتهاى بعد شمالى اوست كه شمس در اين نصف دور صاعد است و اول حمل منتصف اين نصف است و در اين نصف هر چند از اول جدى تا اول حمل جنوبى است يعنى در جنوب معدل النهار است ولى صاعد است و بسوى شمال در حركت و در نصف ديگر كه از اول سرطان تا آخر قوس است هابط است و به سوى جنوب مى رود و آخر قوس منتهاى بعد جنوبى اوست هر چند از اول سرطان تا اول ميزان شمالى است يعنى در شمال معدل النهار است ولى بسوى جنوب نزديك مى شود . و چون ميل شمس در هر آن متغير است لاجرم قرب او به جنوب در آن نصفى كه حمل در منتصف اوست در قبل از ظهر بيشتر از بعد از ظهر است و در نصف ديگر قرب او به شمال در قبل از ظهر بيشتر از بعد از ظهر است لذا در عبارت فوق آمده است كه در نصف اول كه شمس صاعد است به قدر فضل بين السمتين بسوى جنوب و در نصف ديگر كه شمس هابط است بسوى شمال