دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

بشمارند . و ليكن همانطور كه بيرجندى گفته است تفاوت بين السمتين در اين فاصله بدان حد نيست كه در محيط دائره هنديهمحسوس شود . اين درس را در بيان مطلبى استطرادى راجع به اختلاف افق خاتمه مى دهيم :

گاهى دوستان همين درس و بحث مى پرسند كه اختلاف افق فلان شهر با فلان شهر چه قدر است ؟ در پاسخ آن گوييم كه در تنبيه و تذكره درس شصت و هفتم دانسته ايم كه همه آفاقى كه در عرض و جهت متحداند ساعات شبانه روزى آنها به يك مقدارند اگر چه به حسب اختلاف طول تقدم و تأخر در حدوث ليل و نهار دارند . چنان كه در تنبيه آخر درس شصت و چهارم دانسته ايم كه آفاقى كه اتحاد در عرض و اختلاف در جهت دارند قوس النهار شمالى مثلا مساوى قوس الليل جنوبى است و بالعكس . و در همين درس شصت و چهارم بيان تعديل النهار به ازاى عروض بقاع به زيادتى يك يك درجه تا عرض مساوى تمام ميل كلى دانسته شده است . و در تبصره درس چهل و سوم گفته ايم كه توهم نشود كه چون تفاوت ميان نصف نهار دو افق مفروض و مقدار تقديم و تأخير ظهر هر يك از ديگرى معلوم شده است تفاوت ميان اول شب يا اول بامداد هر يك نسبت به ديگرى نيز به همان مقدار تفاوت بين طولين يعنى بين ظهرين خواهد بود و نسبت تقديم و تأخير حدوث ليل يا صبح نيز به همان وزان تقديم و تأخير حدوث ظهرين دو افق مفروض بايد بوده باشد زيرا كه تفاوت بين ظهرين يعنى بين نصف النهارين دو بلد مفروض از طول بلاد محسوب مى شود و تقديم و تأخير شب و روز و تفاوت مقدار هر يك نسبت به ديگرى مربوط به عرض بلد است . و نيز در چندين جاى دروس گذشته گفته آمد كه آفاق فوق الأرض واقع در تحت يك دائره نصف النهار چون مركز جرم شمس بدان دائره رسيده است اول ظهر همه آن آفاق خواهد بود و لكن به حسب اختلاف عروض آنها مقدار شب و روز هر يك با ديگرى متفاوت مى باشد .

وانگهى در تفاوت هم بايد جهت شمس را در نظر داشت كه در بروج شمالى است و يا در بروج جنوبى چه اين كه تقدم و تأخر حدوث ليل و نهار به حسب شمالى بودن شمس و يا جنوبى بودن آن نيز متفاوت است . مثلا بوشهر عرض آن 28 درجه و 59 دقيقه شمالى است و طول آن از گرنويج 50 درجه و 49 دقيقه شرقى و قم عرض آن 34 درجه و 39 دقيقه شمالى است و طول آن از گرنويج 50 درجه و 55 دقيقه شرقى و خرم آباد تنكابن عرض آن 36 درجه و 45 دقيقه شمالى است و طول آن از گرنويج 50 درجه و 52 دقيقه شرقى پس اين سه افق هميشه ظهر آنها تقريبا متحد است يعنى در دوازده ماه اول ظهر بوشهر اول ظهر قم و خرم آباد تنكابن است . و لكن اگر آفتاب در بروج شمالى باشد حدوث روز أولا در خرم آباد تنكابن بود پس از آن در قم