دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و صنعاء به بيست و شش روز پيش از فرارسيدن درازترين روز سال است و همينطور زوال ظل در هر روز امتداد دارد تا شمس به اول سرطان برسد و نيز همينطور تا به بيست و شش روز بعد از آن ( يعنى از بيست و شش روز پيش از رسيدن خورشيد به اول سرطان تا بيست و شش روز پس از رسيدنش به اول سرطان كه مجموع پنجاه و دو روز است در مكه و صنعاء چون مركز جرم شمس به حلقه نصف النهار رسد ظل شاخص معدوم مى شود ) . تحقيق اين است كه اين هر دو قول ( هم قول علامه حلى و جماعتى و هم قول اين بعض ) فاسدند زيرا كه علت معدوم شدن ظل شاخص رسيدن شمس به سمت رأس است به نحوى كه مايل به جهت شمال و جنوب سمت رأس نباشد و اين مسامته در اطول ايام سنه براى بلدى است كه عرض آن مساوى با ميل اعظم فلك بروج از معدل نهار باشد ( و در جهت نيز متفق باشند ) و ميل اعظم بيست و چهار درجة است كه دقائق به درجه جبران شود ( يعنى مقدار ميل كلى بيست و سه درجة و كسرى است ولى اين كسر به درجة جبران شده است كه بطور عقد - يعنى بدون كسر - بيست و چهار درجة گرفته ايم ) . أما جايى كه مثل مكه و صنعاء عرض آن كمتر از ميل كلى است شمس در هر دوره سال شمسى دو بار به سمت رأس أهل آن مى رسد و آن روزى است كه ميل شمالى شمس بمقدار عرض بلد بوده باشد روزى در بهار و روزى در تابستان ( در ربع ربيعى صاعد است و در ربع صيفى هابط ) .

و از آنچه كه ثابت ( و مسلم ) است اين است كه عرض مكه 21 درجه و 40 دقيقه و يا قريب به 40 دقيقه است و عرض صنعاء 14 درجه و نيز 40 دقيقه است پس شمس آنگاه به سمت رأس اهل صنعاء آيد كه در فصل بهار و تابستان نزديك به وسط زمان ميان اعتدال و منقلب صيفى است كه فصل بهار در برج ثور و فصل تابستان در برج اسد است ( ميان 9 درجه و 10 درجه برج ثور و ميان 19 درجه و 20 درجه برج أسد ) سپس به انتقال شمس در صعود رؤوس اهل صنعاء ( و ظل شاخص ) را ظل جنوبى حادث شود و پيوسته سايه زياد گردد تا شمس به نهايت صعود ( اول سرطان ) مى رسد و آن روز درازترين روز سال است پس رؤوس اهل صنعاء ( و شاخص ) را ظل جنوبى مستطيل خواهد بود پس از آن بدخول شمس در برج سرطان سايه شاخص ( در نصف النهار ) شروع به نقصان مى كند و ميل شمس روز بروز كم مى گردد تا دوباره به اندازه عرض بلد ( صنعاء مثلا ) مى شود وآن در برج اسد است پس در آن روز باز ظل شاخص ( در نصف النهار ) معدوم مى شود و پس از آن رؤوس اهل صنعاء ( و شاخص ) را ظل شمالى مى باشد و پيوسته ظل آن زياد گردد تا باز شمس به برج ثور در آيد ( و هكذا ) . پس اهل صنعاء را در دوره سال ( شمسى ) دو بار مسامته (