دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

رسيده باشد و اين بعد را ميل كلى خوانند و ديگر ابعاد را كه مادون ميل كلى است ميول جزئيه گويند . پس هرگاه مركز شمس بر نقطه اعتدال خواه ربيعى و خواه خريفى بوده باشد هم بر منطقة البروج بود و هم بر معدل النهار و آن نقطه غايت بعد كه ميل كلى است و در منتصف اعتدالين است اگر شمالى بود نقطه انقلاب صيفى و رأس السرطان است و آن ديگر مسمى به انقلاب شتوى و رأس الجدى است . لاجرم ميل شمس از اول حمل تا رأس السرطان و همچنين از اول ميزان تا رأس الجدى به تزايد رود كه نخستين ربع شمالى است و دومين ربع جنوبى چنان كه از اول سرطان تا اول ميزان و نيز از اول جدى تا اول حمل به تناقص رود كه نخستين ربع شمالى است و دومين ربع جنوبى لذا در اين جداول ميل بروج حمل و ثور و جوزاء را شمالى زائد و ميزان و عقرب و قوس را جنوبى زائد نگاشته است چنان كه سرطان و اسد و سنبله را شمالى ناقص و جدى و دلو و حوت را جنوبى ناقص . اكنون كه تذكره را در خاطر سپرده اى گوييم : در درس سى و دوم دانسته ايم كه عرض مكه مكرمه 21 درجه و در حدود 25 دقيقه شمالى است و از آفاق ذوظلين است حالا مى خواهيم بدانيم آن دو روزى كه شمس در استواى نهار يعنى در وقت رسيدن آن به دائره نصف النهار به سمت رأس اهل مكه مى رسد و ظل مستوى معدوم مى گردد كدام دو روزاند ؟ به جدول ميل رجوع مى كنيم روز نخستين را هفتم جوزاء و روز دومين را بيست و سوم سرطان مى يابيم نخستين در ربع شمالى زائد و دومين در ربع شمالى ناقص به تحقيق و تفصيلى كه در درس پنجاه و سوم دانسته ايم .

همين شيوه را معيار قرار مى دهيم و در ديگر آفاق ياد شده بكار مى بريم . پس اگر از آفاق عديم العرض اند آن دو روز اول حمل و اول ميزان اند . و اگر عرض آنها بقدر ميل كلى است و با شمس در جهت متفق اند اگر بلد شمالى است آن روز فقط يك روز اول سرطان است و اگر بلد جنوبى است آن روز اول جدى است . و اگر آفاق ما بين آن دواند آن دو روز را در جدول ميل مى يابيم . مثلا حيدرآباد دكن عرض آن 17 درجه و 15 دقيقه شمالى است به جدول ميل رجوع كرده ايم آن دو روز را هيجدهم ثور و يازدهم اسد يافته ايم نخستين را در ربع شمالى زائد و دومين را در ربع شمالى ناقص . و على هذا القياس . و مراد از تفاضل اين است كه از هر پنج دقيقه تا پنج دقيقه بعد از آن مقدار ميل در آن ميانه چه اندازه است . مثل ميل حمل اى دقيقه ميل آن ها كرناك ثالثه است