دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

به سوى مغرب از دائره هنديه مى شماريم و آنجا را علامت مى گذاريم و همچنين از نقطه شمال دائره كه محل تقاطع طرف ديگر خط نصف النهار با دائره هنديه است به قدر تفاوت مذكور باز به سوى مغرب از دائره هنديه مى شماريم و آنجا را علامت مى گذاريم و بين علامتين را به خطى مستقيم موازى خط نصف النهار دائره وصل مى كنيم و اين خط را خط طولى مى ناميم . و همين عمل را در تفاوت بين عرض بلد و عرض مكه از دو طرف خط مشرق و مغرب اجرا مى كنيم يعنى از هر يك از نقطتين مشرق و مغرب كه دو طرف محل تقاطع خط اعتدال با دائره نصف النهار است به قدر تفاوت بين العرضين از دائره هنديه مى شماريم و از منتهاى اجزاى معدوده دو طرف را به خطى مستقيم موازى خط اعتدال رسم مى كنيم و اين خط را خط عرضى مى ناميم . اين دو خط طولى و عرضى چون موازى دو خط متقاطع اند لامحاله با يكديگر در غير مركز دائره تقاطع مى كنند و غالبا اين محل تقاطع خطين در داخل دائره واقع ميشود . و چون بين مركز دائره هنديه و اين نقطه تقاطع خطين را به خطى مستقيم وصل كنيم اين خط به تقريب خط سمت قبله است نه به تحقيق چنان كه بيان خواهيم كرد و مصلى كه بر آن خط قرار گيرد و متوجه نقطه تقاطع اين خطين شود بر صوب قبله و سمت آن خواهد بود .

مثال : ( ش 86 ) فرض كنيم - ح غ ش ق - را دائره هنديه بر مركز - ط - و - ح - ط - ش - خط نصف النهار و - غ طق - خط اعتدال بلد مفروض نجف اشرف طول شرقى او از گرنويچ 44 درجه و 17 دقيقه و عرض آن 32 درجه و 3 دقيقه . طول مكه 39 درجه و 50 دقيقه شرقى و عرض آن 21 درجه و 25 دقيقه شمالى است پس تفاوت بين الطولين 4 درجه و 27 دقيقه است و تفاوت بين العرضين 10 درجه و 38 دقيقه پس از دو نقطه - ح ش - كه دو نقطه جنوب و شمال است به سوى - غ - كه مغرب است به قدر تفاوت اول از درجات و دقائق دائره شمرده ايم به دو نقطه - ا ب - منتهى شده ايم و آندو را به خط طولى موازى نصف النهار وصل كرده ايم بعد از آن به قدر تفاوت ثانى كه مابين العرضين است از دو نقطه - ق غ - كه دو نقطه مشرق و مغرب اعتدال اند از دائره شمرده ايم به دو نقطه - ه ر - منتهى شده ايم و آن دو را نيز به خط عرضى موازى خط اعتدال وصل كرده ايم اين دو خط در نقطه - ى - تقاطع كرده اند پس از مركز دائره به آن نقطه تقاطع خط - ط ى - را وصل كرده ايم و آن خط سمت قبله بلد مذكور است . ( شكل شماره 86 )

ج - اگر بلد شمالى باشد و هر يك از طول شرقى و عرض آن كمتر از طول مكه و عرض مكه باشد مكه در جانب شمال شرقى بلد مفروض واقع است . پس به همان سبك مذكور از دو نقطه شمال و جنوب دائره بقدر تفاوت بين الطولين بسوى مشرق و از دو نقطه مشرق و مغرب دائره بسوى شمال به قدر تفاوت بين العرضين درجات و دقائق را مى شماريم و عمل را