دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

دائره اول سمت بلد مفروض واقع است خواه بلد جانب شرقى مكه باشد و خواه جانب غربى آن . و هرگاه فرض كنيم دائره ارتفاعى به سمت رأس مكه بگذرد البته در جانب شمال اول سموت بلد از سمت رأس مكه مى گذرد . و ممكن نيست كه دائره ارتفاع و دائره اول السموت جز در دو نقطه سمت رأس و سمت قدم باهم تقاطع كنند پس بالضروره اگر بلد مفروض جانب غرب مكه باشد سمت قبله او در ربع شرقى شمالى دائره هنديه است و اگر در جانب شرقى مكه باشد سمت قبله او در ربع غربى شمالى است . اين تفصيلى كه در مقام تحقيق مطلب آورده ايم شرح كلام اجمالى سلطان المحققين خواجه نصيرالدين طوسى است كه در فصل دوازدهم باب سوم كتاب قويم و قيم خود به نام([ التذكرة في الهيأة])فرموده است عبارتش با شرح مزجى بين هلالين به قلم راقم اين است : كل بلدة يساوى عرضها عرض مكة ( أى قدرا وجهة ) كانت مع مكة تحت مدار واحد يومى ( مواز للمعدل واقع في جانب الشمال عن المعدل و بعد هذا المدار عن المعدل بقدر عرض البلد و مكة و تماس كل واحدة من دائرة اول سموت البلد و دائرة اول سموت مكة على سمت رأس كل واحد منهما ) فان كان طولها أقل ( يعنى أن البلد كان غربيا عن مكة و مبدأ الطول جزائر الخالدات أو ساحل البحر الغربى كما نص به في الفصل المذكور ) فمكة عن يسار مشرق الاعتدال ( أى يكون سمت قبلة البلد في الربع الشرقى الشمالى ) و ان كان طولها اكثر فمكة عن يمين مغرب الاعتدال ( اى يكون سمت قبلة البلد في الربع الغربى الشمالى ) .

تبصره

از مباحث مذكور ظاهر شده است :

أ - عرض بلد شمالى اگر اقل از عرض مكه باشد سمت رأس مكه دائما در شمال اول سموت بلد است .

ب - و همچنين عرض بلد جنوبى اگر اقل از عرض مكه باشد و فضل بين طولين يعنى طول مكه و بلد به نصف دور نرسيده است باز سمت رأس مكه در شمال اول سموت بلد واقع است .

ج - اگر موضع مفروض با مكه در جهت مخالف و در عرض موافق باشد آن موضع نقطه مقاطر با مكه است كه هر دو در تحت يك دائره اول السموت قرار مى گيرند و سمت رأس هر يك سمت قدم ديگرى است .

د - اگر بلد عديم العرض باشد دائره اول سموت او با معدل النهار متحد است و باز مكه در جهت شمال آنها واقع است .

ه - اگر عرض بلد جنوبى و اكثر از عرض مكه باشد و فضل بين طول مكه و بلد به نصف دور برسد دائره اول سموت بلد از شمال سمت رأس مكه مى گذرد كه نقطه سمت رأس مكه در جنوب دائره اول سموت بلد مفروض قرار مى گيرد .

و - اگر عرض بلد شمالى اكثر از عرض مكه باشد امكان دارد كه دائره اول سموت بلد بر سمت رأس مكه بگذرد .

بيانش اينكه : چون دائره اول سموت و معدل النهار در دو نقطه مشرق و مغرب اعتدال باهم تقاطع مى كنند و