دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

نقطه تقاطع نامبرده از اجزاى دائره بقدر قوس دائره به سوى يمينت يعنى به سوى جهت حركت قمر مى شمارى اگر مبدأ خسوف قبل از وصول قمر به نصف نهار مكه است و به سوى يسارت يعنى به سوى خلاف جهت قمر مى شمارى اگر مبدأ خسوف بعد از وصول قمر به نصف نهار مكه است به آن جزء از اجزاى محيط دائره كه رسيده اى خطى مستقيم از مركز دائره بدان جزء اخراج مى كنى اين خط در سطح دائره نصف نهار مكه است چه اينكه دوائر انصاف نهر جميع مواضع مار به سمت رأس عرض تسعين اند . لا يخفى كه خط ظل در سطح دائره ميلى است كه در حين ابتداى خسوف مار به مركز قمر و به حركت قمر متحرك است تا زمان وصول قمر به دائره نصف نهار مكه منطبق بر دائره نصف نهار مكه مى گردد و حكم خطى كه در سطح دائره ميل است نيز همين است كه كأن اين خط نيز متحرك است تا اينكه بر خط نصف نهار مكه منطبق مى گردد و اين خط سمت قبله است . و اما تحصيل قوس سمت قبله و قوس انحراف قبله تعذر تام دارد .

تبصره

در آغاز اين درس گفته ايم كه([ : اشكل مواضع در تعيين سمت قبله عرض تسعين است به خصوص قطب جنوبى])قيد به خصوص در قطب جنوبى بدين علت است كه بعضى از طرق تحصيل سمت قبله در قطب شمالى جارى است و لكن در قطب جنوبى إعمال آن محال است . بيانش اين كه در درس پنجاه و سوم دانسته ايم كه در هر سال شمسى خورشيد در اول ظهر حقيقى مكه مكرمه دوبار به سمت رأس مكه مى رسد كه در آن دو وقت شاخص اشخاص را در مكه سايه نيست هر يك از آن دو وقت زمانى است كه ميل شمالى شمس از معدل النهار به قدر عرض مكه است يك وقت هفتم جوزاء يعنى هفتم خرداد و وقت ديگر بيست و سوم سرطان يعنى بيست و سوم تير به تفصيلى كه در درس ياد شده گفته آمد . در وقت رسيدن شمس به سمت رأس مكه تحصيل سمت قبله در عرض تسعين - چه جنوبى و چه شمالى - از طريق معهود به عمل دائره هنديه امكان ندارد . اما در قطب جنوبى براى اينكه آفتاب در آن دو روز نسبت به قطب جنوبى تحت الأرض است و قطب جنوب در ظلمت ليل ممتد است . اما در قطب شمالى براى اينكه - هرچند آن دو روز نسبت به آن فوق الارض است ولى تعيين يكى از آن دو روز مذكور سخت متعسر بلكه در حيز امتناع است . بلى در اين زمان ما با وسائل مخابراتى امتناع به امكان مبدل شده است زيرا چون با اين وسائل وقت وصول شمس به دائره نصف النهار مكه أعنى به سمت رأس مكه اعلام گردد هر كس كه در نيم كره شمالى است و آن دو جزء جوزاء و سرطان نسبت به او فوق الارض باشد با إعلام وقت وصول چون رو به شمس بايستد على التحقيق رو به سمت قبله خواهد بود