دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و بر جهت غرب اگر اقل باشد . پس آن عمود را به طريق خط نصف النهار به همان أجزاى صغار متساويه ابتدا از موقع او تقسيم كنند و از همان موضع بقدر مجموع العرضين اگر بلد جنوبى العرض بود و يا بقدر عرض مكه اگر بلد عديم العرض بود يا بقدر ما بين العرضين اگر شمالى العرض بود از اجزاى نصف النهار بشمارند آنجا كه منتهى شود نشان كنند وهم از آن موضع بقدر مابين الطولين از أجزاى عمود بشمرند آنجا كه منتهى شود نشان كنند و مابين هر دو نشان به خطى مستقيم كه هر آينه وتر قائمه باشد وصل كنند خط سمت قبله بود . چون از تقاطع اين خط و نصف النهار بر استقامت اين خط بايستند مواجه مكه باشند . و چون همين تقاطع را مركز ساخته دائره رسم كنند قوسى كه محصور باشد بينهما قوس انحراف مكه بود و فضل مقدار ربع دائره بر او قوس سمت قبله . و هر عمل از اعمال سمت قبله كه در دائره هنديه تقريبا و تحقيقا جارى است در اين طريق نيز جارى باشد و هرچه متعذر است اينجا نيز متعذر بود چه مال هر دو طريق في الحقيقه يكى است .

و چهار شكل طريق اول را به اين طريق بجهت تمثيل نقل كرديم تا ناظر را مؤيد باشد و بالله التوفيق و عليه التكلان . شكل اين است : ( شكل شماره 93 ) فصل - چون فضل طول بلد بر طول مكه اكثر از نود جزء باشد يا تقاطع نصف ظاهر نصف النهار بلد با معدل النهار مقدم باشد بر تقاطع نصف ظاهر نصف النهار مكه با معدل النهار باكثر از نود جزء در اين حال تفاوت طولين از نصف دور كه صد و هشتاد است بيرون روند و باقى را قائم مقام تفاوت مذكور داشته بطريق مذكور از اجزاى عود بشمرند و عمل به پايان رسانند]). اين بود عبارت ملامظفر در تحصيل سمت قبله از طريق اخراج عمود بر خط نصف النهار . بيان آن با دقت و توجه به درسهاى گذشته در تحصيل سمت قبله از دائره هنديه به خوبى روشن مى گردد زيرا كه اين طريق در حقيقت مستنبط از همان دستور سمت از دائره هنديه است مع ذلك به لحاظ مزيد استبصار در پيرامون برخى از مطالب گوئيم : آن كه گفته است([ : بطريق اخراج عمود])يعنى به طريق اخراج خطى كه عمود بر خط نصف النهار بود .

شكل دوازدهم مقاله اولى اصول اقليدس در دستور اخراج چنين عمود است كه بتحرير خواجه طوسى : ([ نريد أن نخرج من نقطة إلى خط غير محدود ليست هى عليه عمودا]). . . . و آن كه گفته است([ : خط نصف النهار را كه بر سطح موزون مخرج باشد]). . . يعنى خط نصف النهار كه به هر طريق حاصل شده است خواه از طريق دائره هنديه خواه از طرق ديگر كه بسيارى از آنها را در([ دروس معرفة الوقت و القبله])آورده ايم . شايد در بادى امر چنين به نظر آيد كه خط عمود بر نصف النهار مى بايستى به اندازه خط نصف النهار بوده باشد و لكن با دقت نظر معلوم مى شود كه اين تساوى لزومى ندارد و پس از آن كه خط عمود ياد شده به مقدار اجزاى خط نصف النهار تجزيه شده است لاجرم در نتيجه هر دو خط به اجزاى متساوى تجزيه شده مساوى با يكديگر خواهند بود و زائد از اجزاى تجزيه شده هر يك خارج از محل حاجت است . بلكه على التحقيق هر يك از دو خط ياد شده بقدر حاجت به اجزاى متساوى قسمت مى شوند و تساوى آن دو هيچ لزوم و ضرورت ندارد .

و مطلب ديگر اين كه خط عمود مذكور در اين طريق به منزلت خط استواء است لذا مقدار مابين الطولين از اجزاى آن شمرده مى شود چنانكه در درس چهلم به خوبى دانسته شده است فتبصر . و آن كه گفته است([ : و چهار شكل طريق اول را]). . . يعنى چهار شكل طريق اولى را كه در دائره هنديه از رساله خودش([ معرفت سمت قبله])