دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

آورده است . شكل اول آن كه طولش كمتر از طول مكه و عرض نيز . دوم آن كه طولش بيشتر از طول مكه و عرض نيز .

سوم آن كه طولش بيشتر از طول مكه و عرض كمتر . چهارم آن كه طولش كمتر از طول مكه و عرض بيشتر . ملامظفر در رساله ياد شده مبدأ طول بلاد را جزائر خالدات گرفته است كه در درس چهلم گفته آمد و اطوال و عروض بلاد را از زيج الغ بيكى نقل كرده است و مبدأ اطوال بلاد در اين زيج جزائر خالدات است . مطابق جداول اين زيج طول مكه مكرمه ([ عرى])است و عرض آن([ كام])شمالى است . و شكل اول از چهار شكل ياد شده مثل جرمى دار الملك حبشه طول آن([ سه ها])و عرض آن([ طل])شمالى . و شكل دوم مثل اصفهان طول آن([ فوم])و عرض آن ([ لب اله])شمالى . و شكل سوم مثل سرانديب طول آن([ قل ها])و عرض آن ([ ى ها])شمالى . و شكل چهارم مثل دمشق طول آن([ ع ها])و عرض آن([ لح له])شمالى . اختلاف بين طولين مكه و سرانديب 52 درجه و 50 دقيقه است لذا مطابق ترسيم و تجزيه راقم سمت قبله سرانديب در بيرون صفحه ( ش 93 ) با عمود غربى تقاطع مى كند . نحوه دقيقى را در اين شكل ( ش 94 ) مى آوريم تا سرمشق درست براى ترسيم هر افق كه خواهى بوده باشد . مثلا قم عرض آن شمالى و([ لد لط])است . و طول آن از گرنويچ([ نه نه]). و مكه مكرمه عرض آن شمالى و([ كا اله])است . و طول آن از گرنويچ([ لطن]). پس قم نسبت به مكه در عداد شكل دوم از اشكال چهارگانه ياد شده است كه هم طولش بيشتر از طول مكه است و هم عرضش بيشتر از عرض مكه و در جهت نيز با او موافق لاجرم مكه در جهت جنوب غربى قم خواهد بود .

حالا مطابق دستور فوق گوييم : در ( ش([ ( 94 ا ب])خط نصف النهار كه آن را با يكى از طرق فن خواه دائره هنديه و خواه غير آن تحصيل كرده ايم . و([ ا])نقطه جنوب و([ ب])نقطه شمال به وضع طبيعى جغرافيائى مرسوم بر سطح ارض موزون . و([ اح])را از جهت غرب بر منتهاى جنوبى خط نصف النهار كه نقطه([ ا])است عمود كرده ايم پس زاويه([ ب ا ح])قائمه خواهد بود . و در درس 26 دانسته ايم كه درجات عرض بلد را از دائره نصف النهار بدست مى آوريم پس تجزيه([ ا ب])به اجزاى متساوى به منزلت متدرج نمودن دائره نصف النهار به درجات متساوى است . ( شكل شماره 94 )

و نيز در درس 40 دانسته ايم كه درجات طول بلد را از دائره استواء - خواه استواى سماوى كه معدل النهار است و خواه استواى ارضى كه خط استواء است - تحصيل مى كنيم پس تجزيه([ اح])به اجزاى متساوى به مثابت متدرج نمودن دائره استواء به درجات متساوى است . تفاوت مابين العرضين 13 درجه و 14 دقيقه است . و تفاوت مابين الطولين 11 درجه و 5 دقيقه است . و هر يك از([ ا ب])و([ اح])را به اجزاى متساوى قسمت كرده ايم و تفاوت مابين العرضين از نقطه جنوب به([ ه])رسيده است و تفاوت مابين الطولين از همان نقطه به([ د])رسيده است و([ ده])را كه وتر زاويه قائمه ([ ا])است رسم كرده ايم و آن خط سمت قبله قم است . چون - ه - را مركز دائره سازيم و به شعاع - ا ه - و يا به شعاع هر مقدارى از - ا ه - دائره رسم كنيم قوس - ا و - كه مقدر زاويه مركزى -