دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و بعبارت ديگر مقدار قوس زاويه انحراف قبله است . تعريف جيب در شماره ( ح ) درس 62 گفته آمد . و جذر و مجذور در درس 71 دانسته شده است . و مقصود از مقوس كردن جيب اين است كه جيبى را در دست داريم در جدول جيب به بينيم در برابر چه قوسى قرار گرفته است آن قوس را كه اخذ كرده ايم اين جيب را مقوس كرده ايم . منحط و مرفوع در اعمال ستينى بسيار رائج اند . در درس 68 مرفوع گفته آمد . اما منحط بدين معنى است كه هر مرتبه ارقام ستينى يك مرتبه پائين بيايد اگر درجه است به دقيقه و اگر دقيقه است به ثانيه و هكذا و چون به عمل رسيده ايم اين مطالب باز و روشن مى شود . در مثلث - ى م ط - مقدار هر يك از اضلاع سه گانه معلوم است و زاويه - م - نيز معلوم است كه قائمه است لذا مقدار هر يك از دو زاويه ديگر را مى توانيم تحصيل كنيم . در بيان اين مطلب به درس پنجم دروس معرفة الوقت و القبلة رجوع بفرمائيد تا وقت بيان تفصيلى آن در اين دروس فرارسد . و اما وجه تسميه شكل ياد شده به عروس در تعليقه خطى بعضى از نسخ تحرير اصول اقليدس بقلم خواجه طوسى چنين آمده است : ([ سمى بالعروس لكثرة منافعه إذ العروس في لغة العرب يطلق على مال كثير النفع كذا ذكره المحقق في حاشية الاشارات]).

و لكن حق اين است كه شكل مذكور بنام شكل فيثاغورس است كه بتخفيف و تصحيف عروس شده است . مسائلى شيرين از عروس و خانواده عروس - يعنى خواهر عروس و مادر عروس - در پيش داريم . به رساله دهم از يازده رساله در مطالب رياضى رجوع بفرمائيد . چنان كه در صدر اين درس گفته ايم نظر عمده ما در اين درس تحصيل قوس ارتفاع از ربع مدرج است اين درس را در بيان آن خاتمه مى دهيم : شكل 98 را در همين درس در پيش روى خود قرار دهيد - اب - ربع دائره است بر مركز - ح - پس - ا ح - بر - ب ح - قائم است و هر يك نصف قطر دائره است و زاويه - ح - قائمه است . اين ربع را با دقت تمام به نود جزء متساوى پنج درجه بايد قسمت كرد و ارقام درجات را چنانكه مرقوم داشته ايم بر آن نگاشت . و مركز آن را كه - ح - است سوراخى باريك بايد كرد و شاقولى كه داراى نخ و وزنه اى در خور ربع و سازگار با آن باشد و - ح د - نمودار آنست بر آن آويخت .

و دو لبنه بر بالاى ربع بدان هيأتى كه در ترسيم آلت موسوم به ذات الشعبتين در درس شصت و دو قلمى گرديد بايد بكار گذاشت كه بخوبى قائم بر صفيحه باشند و درست در برابر يكديگر قرار گيرند و فاصله ميان آن دو به اندازه اى شايسته باشد كه در شب ماه و ستاره را و در روز آفتاب زير ابر را از دو سوراخ لبنتين مقابل يكديگر توان ديد . و اگر در روز هوا صافى باشد سايه بدنه لبنه سمت مركز درست بر بدنه و عرض و امتداد لبنه ديگر قرار گيرد . صفيحه ربع در بزرگى و خردى براى رسم درجات داراى اندازه اى بايسته باشد و در سبكى و سنگينى داراى وزنى شايسته نه مانند صفحه كاغذى كه نسيمى آن را به بازى گيرد و نه مانند تخته چدنى كه نگهدارى آن دشوار باشد . حالا چون بخواهى قوس ارتفاع را بدست آورى صفحه ربع مدرج را بر روى خورشيد يا ماه و ستاره مى گيرى به نحوى كه لبنتين بر بالاى ربع قرار گيرند و شاقول را آزاد رها مى