دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و ان نتو الجبال لا يؤثر فيها لصغرها بالقياس الى عظيم الارض]). ( ص 29 - ط حيدرآباد ) وجود در عبارت بيرونى به معنى مصدرى آن يعنى يافتن است . و حرف - به فتح اول و سكون ثانى - به معنى طرف و كناره است . نتو بمعنى برآمدگى است .

مراد بيرونى اين است كه ظل ارض بر روى قمر منخسف علاوه بر اين كه دليل بر كروى بودن جسم ارض است دلالت دارد كه تضاريس ارض را نسبت به حجم آن نمودى نيست وگرنه طرف ظل مستدير نمى نمايد و تضاريس ارض را در آن تأثيرى خواهد بود كه ظل بر روى ماه را نشيب و فرازى باشد . تضاريس ارض كه از جبال و اغوار آن پديد آمده است زمين را از استداره حسى بيرون نمى برند زيرا كه نسبت ارتفاع اعظم جبال به قطر ارض مثل نسبت سبع ( 7 1 ) عرض شعيره است به كره اى كه قطر آن يك ذراع باشد . به عمل بنى موسى شاكر در تحصيل مساحت كره ارض و به مقدار يك درجه فلكى كه همان يك درجه ارضى است آشنا شده ايم اكنون سزاوار است كه براى زيادت استبصار عبارت جامع بهادرى را كه در همين درس وعده داده ايم نقل كنيم و به طريق ديگر در تحصيل مقدار يك درجه ارضى و مساحت كره ارض آگاهى يابيم .

صاحب جامع بهادرى در انكشاف اول حرز پنجم خزينه پنجم ( ص 682 ط 1 هند ) فرمايد : ([ اول از موضعى معين ارتفاع كوكبى از ثوابت حاصل كنند و بر موقف علامت كنند و به اعانت قطب نما بلاميلان چپ و راست جانب شمال يا جنوب سير كنند و هر روز مسافت مقطوعه را پيموده باشند و بر همين مسلك سير نموده باشند تا آن كه ارتفاع كوكب مذكور يكدرجه كم يا زياده شود پس آنچه از موضع اول تا اين موضع كه تفاوت يك درجه رو داده است مساحت مقدار يك درجه ارضى بود زيرا كه سطح ارض موازى سطح فلك است و چون از فلك تفاوت يك درجه شد از سطح ارض نيز ميان دو موضع تفاوت يك درجه باشد . و هر چند كه در سير مبالغه كنند عمل به تحقيق معلوم شود - يعنى سير تا مسافت مديد كنند و در ارتفاع مبدأ و منتهاى سير تفاوت چند درجه باشد - پس عدد اميال مسافت را بر عدد درجات مابين الموضعين قسمت كنند خارج قسمت عدد اميال يك درجه باشد قريب به تحقيق . و همچنين اگر دو راصد بر نفس خط استواء از مسافت بعيده رصد خسوفى كنند و تفاوت زمانه موضعين را در اجزاى ساعات مستوى ضرب كنند درجات و دقائق مابين الموضعين حاصل شود بعده بلاميلان چپ و راست ميان آن دو موضع بر عنوان معلوم بپيمايند