دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

را پيموده باشند])پيمودن به معنى مساحت كردن مسافت طى شده و اندازه آن را بدست آوردن است . د - آن كه گفت([ : زيرا كه سطح ارض موازى سطح فلك است])توازى دو خط در درس اول گفته آمد و توازى دو سطح مستدير در آخر درس پنجاه و نهم . در اينجا توازى دو سطح مستدير كه يكى محدب ارض و ديگرى مقعر فلك متصور است در سرزمينهموار و يا در سطح دريا معلوم است و در ديگر مواضع كه زمين را تضاديس است همانست كه در اوائل اين درس ( 108 ) گفته ايم : تضاريس ارض زمين را از استداره حسى بيرون نمى برند .

ه - آن كه گفته است([ : و هر چند كه در سير مبالغه كنند]). . . يعنى به سير مسافت يك درجه فلكى اكتفاء نشود چنان كه آن را بيان كرده است كه([ : يعنى سير تا مسافت مديد كنند]). . .

همان گونه كه بنى موسى شاكر نيز در دو جا يكى در سرزمين سنجار و ديگر در وطات كوفه و در هر دو جا از دو جانب شمال و جنوب يعنى چهار بار براى تحصيل مقدار مسافت يكدرجه ارضى فلكى عمل مذكور را انجام داده اند كه آن را شصت و شش ميل و دو ثلث ميل يافته اند لذا نتيجه عمل آنان مورد اعتماد ديگران شده است چنان كه در جامع مذكور گفته است([ : قدماى مساحان قدر مساحت يك درجه ارضى را به تفاوتى قليل مختلف يافته اند آنچه قريب به تحقيق است شصت و شش ميل و دو ثلث ميل است]). بايد دانست كه در اغلب مسائل رياضى تفاوت و اختلاف قدماء و متأخرين قليل است . مثلا " مدت سنه شمسى حقيقى با بعد عهد قديم تا جديد بدين گونه است : بمحاسبه بطليموس صاحب مجسطى : 365 روز و 5 ساعت و 55 دقيقه و 12 ثانيه .

و بمحاسبه بتانى صاحب زيج صابى : 365 روز و 5 ساعت و 46 دقيقه و 24 ثانيه . و بمحاسبه حكيم مغربى صاحب تحرير مجسطى : 365 روز و 5 ساعت و 48 دقيقه . و بمحاسبه خواجه طوسى صاحب زيج ايلخانى : 365 روز و 5 ساعت و 49 دقيقه . و بمحاسبه راصدين سمرقند در زيج الغ بيكى : 365 روز و 5 ساعت و 49 دقيقه . و بمحاسبه زيج محمد شاه هندى : 365 روز و 5 ساعت و 47 دقيقه . و بمحاسبه زيج بهادرى : 365 روز و 5 ساعت و 48 دقيقه و 46 ثانيه و 6 ثالثه و 10 رابعه . و بمحاسبه زيج لوريه فرانسوى : 365 روز و 5 ساعت و 48 دقيقه و 46 ثانيه و 6 ثالثه . و - آن كه گفته است([ : و همچنين اگر دو راصد]). . . اين وجه ارائه طريق ديگر براى تحصيل مقدار مسافت يكدرجه فلكى سطح زمين است . در دو درس 60 و 61 اشارتى شده است كه سير قمر به توالى از مغرب به مشرق است . اگر در شبى فاصله ماه را با يكى از كواكب ثابت در نظر بگيريد فردا شب مى بينيد كه ماه از آن ستاره بسوى مشرق مقدارى فاصله گرفته است و فردا شب آن فاصله بيشتر مى شود . و مى دانيد كه حركت ثوابت بطور متوسط در هر هفتاد سال يكدرجه فلكى است