دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

پس اين فاصله به سرعت سير از جرم قمر بسوى مشرق است كه در حدود 27 روز يك دوره سير مى كند و به نحو متوسط در هر شبانه روزى 13 درجه مقدار سير قمر است . ( مقدار حركت وسطى قمر در يك شبانه روزى به رصد زيج بهادرى لح ى له ثانيه است و مقدار ماه وسطى قمرى الط لا ح - زيج بهادرى ص 430 و ص 51 ) . ظل ارض مخروط مستدير است و تا به كره زهره مى رسد و در درس 62 دانسته ايم كه زهره فوق قمر است . قمر در مسيرش كه در ظل ارض افتاد گويند ماه را ظل گرفته است يا ماه منخسف شده است . و چون سير قمر بسوى مشرق است لاجرم آغاز خسوف قمر و انجلاى آن هر دو از جانب مشرق جرم قمر خواهد بود . همان گونه كه در درس])93 )] گفته آمد : چون جرم ماه بذاته نور ندارد و از خورشيد نور مى گيرد هر گاه ماه بهر اندازه منخسف شده است در همه آفاق كه ماه نسبت با آنها فوق الارض است به همان اندازه خواهد بود و نسبت به همه يكسان است و تفاوت آفاق به حسب طول جغرافيائى خواهد بود . مثلا " در افقى كه دو ساعت از شب گذشته است ماه منخسف شده است در افق مشرق آن كه به حسب طول بلد ده درجه فلكى تفاوت بوده باشد دو ساعت و چهل دقيقه از شب گذشته خواهد بود و در افق مغربى آن كه به همان تفاوت بوده باشد يكساعت و بيست دقيقه از شب گذشته خواهد بود . در درس چهارم گذشت كه هر يك درجه فلكى چهار دقيقه زمانى است كه هر پانزده درجه فلكى يكساعت زمانى است و دوره حركت اولى كه 360 درجه است 24 ساعت مستوى است . چون اين امور به خاطر سپرده شده است تمام جهات گفتار صاحب جامع بهادرى كه ([ : همچنين اگر دو را صد بر نفس خط استواء]). . . تا آخر دانسته خواهد شد .

ز - آن كه گفته است([ : هجده كرور و سى و پنج لك]). . . كرور نزد ايرانيان نصف ميليون است يعنى پانصد هزار كه پنج لك باشد و لك برابر با صد هزار است . كرور نزد هندوان ده ميليون است كه معادل صد لك باشد . بايد ديد كه عدد ياد شده در جامع بهادرى با كدام يك موافق است .

تبصره

بسى شايسته است كه با دانستن مقدار مسافت يكدرجه فلكى ارضى از طريق انخساف قمر يكى از طرق تحصيل مقدار مابين الطولين را كه نيز از طريق انخساف قمر تحصيل مى شود و در كتب اصيل اين علم آورده اند تذكر دهيم : ابوريحان بيرونى در باب اول مقاله پنجم قانون مسعودى متعرض بدان شده است و فرموده است : ([ الباب الاول فى تصحيح اطوال البلدان بالكسوفات : اذا كنا في بلد مجهول الوضع من طول الأرض]). . . ( ج 2 - ط حيدرآباد دكن هند - ص 507 ) و ما به نقل عبارت زيج بهادرى كه اثر ديگر همان صاحب جامع بهادرى است اكتفاء مى كنيم : ([ دانستن طول بلد را سه طريق است : طريق اول : آن كه راصدى در موضعى باشد كه آن را مبدء طول