دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

و شك نيست كه سبب نظام عالم محبت است كه همان منشأ جميع حركات اهل عالم است كما لا يخفى]). و در كتاب جام جم نقل كند كه : ([ اول كسى كه خاصيت حركت مغناطيس را از هر سمت بجانب شمال استنباط نمود ([ راجر بكان ايلچستر])نام است كه در اواخر رجب سال ششصد و نود و سه هجرى وفات نمود . و چون در مغناطيس سه كيفيت و صفت است يكى جذب آهن كه واضح است ديگر حركت و ميل آن به جانب شمال چنان كه در آلات قطب نما محسوس مى شود و اين نيز ظاهر و روشن است و صفت سيم آن اين است كه سوزن و ميل مغناطيس از نقطه شمال و جنوب گاهى منحرف گردد بطرف مغرب يا مشرق و اين كيفيت به حسب اختلاف ازمنه و امكنه مختلف باشد . و اول كسى كه اين صفت او را معلوم نمود([ رابرت نارمن])بود از حكماى لندن در سنه نهصد و هشتاد و هشت ( 988 ) هجريه . و قطب نماى ملاحى را حكيم([ فلويوجيوجا])در سال هفتصد و دو هجرى ( 702 ) هجرى اختراع نمود . بقول ميرزا جعفرخان مشيرالدوله در كتاب حسابش در سنه هفتصد و هفت ( 707 ) بوده . و قطب نماى مصنوعى در سنه يكهزار و دويست و شصت و چهار هجرى ( 1264 ) اختراع گرديده و مخترع آن معلوم نيست و روز بروز ترقى و شهرت يافت . و در اطلس بلاك كه در سنه يكهزار و دويست و شصت و هفت هجرى ( 1267 ) باسمه شده در صفحه سيوم حركت و ميل قطب نما را به جانب مشرق و مغرب به تفصيل معلوم نموده و مختصرى از آن در اين رساله ذكر مى شود تا انموذجى باشد . و گويند اين اختلاف به مرور دهور مختلف مى شود . و در تاريخ هزار و دويست و هفتاد و دو هجرى مقدار انحراف آن از اين قرار بود كه در اين جدول نموده مى شود و جدول اين است :

و مراد از اين درجات انحراف در بلاد كه در جداول ثبت شده نهايت انحراف قطب نما است در آن بلد در اوقات سال . و گويند بحسب اختلاف فصول تفاوت كند و مختلف شود . علاوه بر آن كه به مرور سنوات همان مقدار نهايت انحراف مختلف شود . و شايد در بعض بلاد گاه منعدم شود باز پيدا شود . و هنوز ميزان و معيارى درست از براى اين اختلاف بدست نيامده . فالحاصل اين اختلاف كه در قطب نما پيدا شده باعث قلت اعتبار و اعتماد بر آن گرديده پس بايد آن را همه وقت امتحان و اختيار نمود به دائره هنديه و خط نصف النهار آن يا بغير از دائره هنديه از طرق و قواعدى كه خط نصف النهار را با آن قواعد استخراج كنند . و معتبر در همه وقت و همه جا همان خط نصف النهار است كه صحيح استخراج شده باشد .

نكته لغويه

لفظ مغناطيس بعد از ميم غين معجمه است و بعد از الف طاء مؤلفه . و تاء منقوطه نيز صحيح است و لكن در السنه عموم ناس بلكه اشخاص خاص و فصيح به قاف بعد از ميم اشتهار يافته در تلفظ و كتابت و اين از اوهام خواص است فافهم و اغتنم . و لفظ اوهام در مثل اين مقام جمع و هم به فتح ها است به معنى غلط نه به سكون آن بمعنى توهم