دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

فوق افق از جانبى كه اقرب از آن نبود تمام عرض بلد است . ح قوسى هم از نصف النهار كه ما بين معدل النهار و منطقة البروج در وقتى كه يكى از منقلبين بر نصف النهار بود بقدر ميل كلى است . د ميل منقلب صيفى در آفاق شمالى شمالى است و ميل منقلب شتوى جنوبى است . يعنى آن در شمال معدل است و اين در جنوب آن . پس چون ميل كلى شمالى را از ارتفاع اعظم يعنى از اعظم ترين ارتفاعات شمس در يكدوره سال شمسى خواه ارتفاع اعظم ربع دور باشد چون قسم سوم و خواه كمتر از آن چون قسم چهارم بكاهند و يا ميل كلى جنوبى را بر ارتفاع اصغر يعنى بر اصغرترين ارتفاعات شمس در مدت يكسال شمسى افزايند قوسى از نصف النهار مابين معدل النهار و افق حاصل آيد كه تمام عرض بلد باشد و چون از ربع دور نقصان كنند حاصل قوس عرض بلد بود .

تبصره

در اين درس از دائره نصف النهار تعبير به فلك نصف النهار كرده ايم چنان كه در روايت نيز تعبير به فلك نصف النهار شده است كه در درس 26 گفته آمد و علامه ابوريحان بيرونى در قانون مسعودى در خواص عروض آفاق قسم ششم كه از تمام ميل اعظم بيشتر و از ربع دور كمتر است گويد([ : و يحصل للشمس فى كل دوره ارتفاعات فى فلك نصف النهار اصغر و اعظم])كه از دائره نصف النهار به فلك نصف النهار تعبير كرده است .

و مقصود از([ كل دور])در عبارت بيرونى هردوره حركت يومى شمس به حركت اولى است نه دوره سال شمسى كه در بالا گفته ايم چنان كه در بيان بيايد . مثال : در اين شكل ( ش 12 ) فرض بفرماييد ا ب ح دائره افق بر قطب د كه سمت الراس است و د و ب فلك نصف النهار وه و ر معدل النهار وح طى مدارراس السرطان و ك ل م مدار راس الجدى . پس د و عرض بلد اين قسم مفروض بود و و ب تمام آن . و شمس را اعظم ارتفاعات در دوره سال در ط بود كه منقلب جانب ظاهر معدل النهار است و قوس ارتفاع ط ب بود و چون ط و كه ميل اعظم است از آن كاسته شود و ب بدست آيد كه ارتفاع معدل النهار يعنى قوس تمام عرض بلد است .

و نيز شمس را اصغر ارتفاعات در دوره سال شمسى در نقطه ل بود كه منقلب جانب خفى معدل النهار است ول ب قوس ارتفاع بود و چون ل و كه ميل اعظم است بر آن افزوده شود و ب بدست آيد كه ارتفاع معدل النهار يعنى قوس تمام عرض بلد است . و هر گاه عرض بلد بمقدار ميل كلى بود نقطه ط بر سمت راس بلدى كه در جهت با او متفق بود گذرد چنانكه نقطه ل بر سمت راس بلدى كه در جهت اوست گذرد بدين شكل ( ش 13 ) و بيان تحصيل قوس عرض بلد به همان