دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

الراس در داخل آن مدار قرار گيرد مانند قسم دوم آفاق ذات ظل دائر كه عرض آنها بيشتر از تمام ميل كلى و كمتر از ربع دور است . و چون آفاق مائله اند كوكب ابدى الظهور را ارتفاع اصغر و ارتفاع اعظم بود . و به عبارت ديگر ملاعلى قوشچى در شرح زيج الغ بيكى گويد : مدار يومى كوكب ابدى الظهور با دائره نصف النهار در دو منطقه تقاطع كند يكى اسفل و ارتفاع او كمتر از عرض بلد باشد بمقدار آنچه از نصف النهار ميان قطب مدار و محيط واقع شده است و ديگرى اعلى و ارتفاع او زياده از عرض بلد باشد بهمان قوس بعينه اگر ثابته از سمت رأس در خلاف جهت عرض بلد نگذارد و اگر گذرد تمام ارتفاع او را تا نصف دور اين حال باشد از اينجهت بجاى ارتفاع استعمال مى كنند .

در بيان اين وجه بيرجندى در شرح زيج الغ بيكى گويد : ([ و اگر از ثابته ابدى الظهور يعنى كوكبى از كواكب ثابته كه آن را در دورات بسيار از معدل النهار غروب نبود چه گاه هست كه كوكب بر صفت مذكوره بود و بسبب اختلاف بعد او از معدل النهار آن را طلوع و غروب پيدا شود پس مراد از ابد زمان دراز است كه از سمت الرأس در جانب قطب خفى نگذرد يعنى ارتفاع اعظم و اصغر آن هر دو در جانب قطب ظاهر بود از سمت الراس يا آنكه ارتفاع اعظم بر سمت الراس بود و ارتفاع اصغر در جانب قطب ظاهر نصف مجموع ارتفاع اعظم و ارتفاع اصغر بگيريم عرض بلد حاصل شود چه قوسى از نصف النهار كه مابين قطب معدل النهار و قطب اول سموت از جانب اقرب بقدر عرض بلد است و ظاهر است كه آن بقدر مجموع ارتفاع اصغر و بعد قطب است از اين مدار پس چون ارتفاع اصغربا ارتفاع اعظم جمع كنند قوسى حاصل شود از نصف النهار كه بقدر مجموع ضعف ارتفاع اصغر و ضعف بعد قطب از مدار بود پس اين مجموع را تنصيف كنند باقى ماند قوسى مساوى مجموع ارتفاع اصغر و بعد قطب از مدار و آن عرض بلد است . و اگر ارتفاع اصغر را از ارتفاع اعظم نقصان كنند و نصف باقى را بر ارتفاع اصغر افزايند يا از ارتفاع اعظم نقصان كنند عرض بلد حاصل آيد چه تفاوت ميان اين عمل و عمل اول به حسب ظاهر است و مال هر دو يكيست . و اگر ثابته اى ابدى الظهور از سمت الرأس در جانب قطب خفى گذرد