دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

خلاف توالى بروج را در تعريف قيد كنيم . مطلبى ديگر اين كه در بسيارى از رسائل و اطلسهاى متاخرين مبدأ طول جغرافيائى گرينويچ گرفته شده است بدون اينكه تصريح يا تنبيه بدان شود . گرينويچ كه معرب آن جرينوش است در جنوب شرقى لندن پايتخت انگلستان واقع است . و عرض جغرافيايى گرينويچ على التحقيق 6 28 5 شمالى است . مرحوم فرهاد ميرزا در كتاب بسيار بسيار ارزشمندش به نام جام جم گرينويچ را به صورت گرى ينچ مى نگارد . و بحروف لاتين چنين استG envich . در لاروس بزرگ فرانسوى آمده است كه گرنويچ در زمان سلطنت شارل ثانى در سنه 1675 ميلادى موافق سنه 1095 هجرى مبدأ طول قرار داده شده است سپس دول ديگر در 1911 م مطابق 1331 هبر مبدأ طول بودن آن اتفاق كرده اند . و آن كه گفته ايم در بسيارى از رسائل و اطلسها مبدأ طول گرنويچ است بدون تسميه بدان بر اثر همين اصطلاح و اتفاق عمومى است كه گفته آمد . جزيره فر كه از جزائر خالدات مبدأ طول قدما است در جهت غربى گرنويچ واقع است و طول غربى آن از گرنويچ 5 7 18 مى باشد و عرض شمالى فر 8 45 27 است .

چنان كه گفته ايم هيچگاه طول بلد از يكصد و هشتاد درجه كه نصف دور است تجاوز نمى كند خواه طول شرقى باشد يعنى در طرف شرق مبدأ طول قرار گيرد و خواه در جهت غرب آن چنانكه جداول اطوال و عروض بلاد بدان ناطق اند . و از جام جم چنين مستفاد است كه بعضى طول بلد را از مبدأ طول تا تمام دوره محسوب مى دارد و لكن اين عمل بسيار نادر است و ديگران آن را معتبر ندانسته اند و بدان عمل نكرده اند . عبارت جام جم اين است([ : طول بلد اقصر قوسى است از معدل النهار مابين نصف النهار اول معموره كه جزائر خالداتست و نصف النهار بلد تا اين كه گويد : هيچ مكانى در كره ممكن نيست كه زيادتر از يكصد و هشتاد درجه طول داشته باشد چرا كه محيط كره زيادتر از سيصد و شصت درجه نيست و هيچ مكانى نيز قادر نيست كه بشود دورتر از ديگرى زياده از نصف آن محيط اگر چه بعضى اگر چه از اهل جغرافيا طول را بالكليه در دور كره از نصف النهار اول مى شمارند]). ( ص 68 ط 1 باب هجدهم در بيان عرض و طول ) رسائل و اطلسهايى كه در اختيار داريم در هيچيك طول بلد زائد بر نصف دور ثبت نشده است .

اگر چنانچه بفرموده جام جم بعضى از اهل جغرافيا طول را بالكليه در دور كره از نصف النهار اول مبدأ طول مى شمارد هر گاه رساله و اطلس و نقشه اى بدست آمده است كه بدان وضع بعض ياد شده باشد فهم آن و وجه آن براى خبير به فن دشوار نيست . مطلب ديگر اين كه چون هر پانزده درجه فلكى يكساعت زمانى است و هر درجه فلكى چهار دقيقه زمانى است هر گاه اختلاف بين طول دو بلد و جهت آن دو نسبت به يكديگر بدست آمده است تفاوت زمانى بين نصف النهار آن دو معلوم مى گردد . مثلا طول مكه مكرمه از گرنويچ 50 39 شرقى است يعنى مكه در جهت شرق گرنويچ است و طول قم از گرنويچ 55 50 شرقى است پس قم در جهت شرق مكه واقع است چون بطول بيش از آنست . و عرض مكه 25 21 شمالى است