ترجمه تفسير الميزان  فهرست مطالب  مقدمه‏  سيره تفسيرى استاد علامه طباطبائى (قده)  شناخت قرآن  تفسير قرآن به قرآن  ضرب قرآن به قرآن  ويژگيهاى تفسيرى مرحوم استاد علامه طباطبائى  آيا توحيدى يا غرر آيات  ويژگيهاى اخلاقى و تعليمى مرحوم علامه طباطبائى «قدس سره»  مقدمه مترجم در چاپ دوم  مقدّمه مترجم در چاپ اوّل‏  جلد اول‏  مقدمه مؤلف (در توضيح روش تفسيرى كتاب)  معنى تفسير و تاريخچه آن‏  روش تفسيرى طبقات اول و دوم مفسرين و بيان علل اختلاف روش اهل علم در تفسير قرآن پس از رسول خدا (ص)  روش تفسيرى محدثين و انتقاد آن‏  اشاره به روش متكلمين در تفسير قرآن و بيان فرق بين تفسير و تطبيق‏  روش فلاسفه مشاء و اشراقى و متصوفه در تفسير قرآن و رد بر آنها  وضع تفسير در قرن حاضر و پيدايش روش تفسير قرآن بر مبناى علوم طبيعى و اجتماعى‏  نظر مسلمان نماهاى پيرو اين روش درباره روايات‏  روش اينها نيز تطبيق است نه تفسير  نقص و انحراف مشترك تمام مسلك‏هاى تفسيرى ياد شده و لازمه اين نقص‏  مفاهيم آيات قرآنى بدون ابهام و اغلاق است و منشا اختلافات، اختلاف در مصاديق است‏  توضيح و تحقيق درباره علت سبقت معانى مادى كلمات وضع شده به ذهن‏  دلالت الفاظ موضوعه با تغيير شكل موضوع له تغيير نمى‏يابد  جمود مقلدين از اصحاب حديث به ظواهر آيات و رد بر آنها  دو راهى استفاده از علم براى درك حقائق قرآن و جمود به ظواهر آن‏  دو روش براى فهم حقائق قرآن از راه ابحاث علمى و روش مقبول از اين دو  طريقه‏اى كه رسول خدا (ص) و ائمه اهل البيت (ع) در تفسير قرآن سلوك كرده‏اند  پيروى ما از روش آنان و ذكر جهات و محورهاى مورد بحث در اين تفسير  (1) سوره حمد  سوره الفاتحة (1): آيات 1 تا 5  بيان [سبب ابتداء به" بسم اللَّه"]  آغاز نمودن اعمال و گفتار با نام خدا ادب است و عمل را خدايى و نيك فرجام مى‏كند  غرض از سراسر قرآن يك امر است و آن هدايت، اين يك امر با نام خدا آغاز شده‏  علت ابتداء هر سوره با بسم اللَّه‏  معنى و موارد استعمال لفظ" اسم"  توضيح لفظ جلاله" اللَّه"  معنى رحمن و رحيم و فرق آن دو  معنى حمد و فرق آن با مدح‏  استشهاد بر اينكه جنس حمد و همه حمد از آن خدا است‏  بيان اينكه خدا از حمد حامدان منزه است و دليل آن‏  معنى رب" مالك مدبر"  معنى مالكيت و تقسيم آن به حقيقى و اعتبارى‏  مالكيت خدا حقيقى است و ملك حقيقى جدا از تدبير متصور نيست‏  معنى" عالمين"  فرق بين مالك و ملك و اينكه قرائت" ملك يوم الدين" بنظر بهتر مى‏رسد  بحث فلسفى [بيان عقلى اينكه هر ثناء و حمدى به حمد خدا منتهى مى‏شود]  بيان‏  فرق بين عبوديت عبد در برابر مولى و عبوديت بندگان نسبت به خدا  وجه تقدم مفعول در" إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ"  شرائط كمال عبادت و اوصاف عبادت حقيقى‏  سوره الفاتحة (1): آيات 6 تا 7  معنى صراط  چند مقدمه براى توضيح و تفسير آيه" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ"  راه بسوى خدا دو گونه است: دور و نزديك‏  تقسيم ديگرى براى راه بسوى خدا  سبيل مؤمنين نيز تقسيمات و درجاتى دارد  ضلالت، شراك و ظلم در خارج يك مصداق دارند  موارد استعمال صراط و سبيل در قرآن و فرق آن دو  مثل صراط مستقيم نسبت به سبيل‏هاى خدا مثل روح است نسبت به بدن‏  معنى صراط مستقيم با نتيجه گيرى از مقدمات ذكر شده و با توجه به معنى كلمه" مستقيم"  پنج نكته در باره صراط مستقيم‏  تحقيق در باره معنى هدايت در" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ"  آيا طلب هدايت توسط نماز گزار تحصيل حاصل نيست؟  پاسخ عجيب برخى مفسرين و اشكال وارد بر آنان‏  بحث روايتى [(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)]  اقسام عبادت‏  معنى" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ" و پاسخ ضمنى به شبهه تحصيل حاصل‏  مراد از" الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ"  روايتى از رسول خدا (ص) در باره سوره حمد و فضيلت آن‏  بيان ويژگى‏هاى سوره حمد و مقايسه آن با آنچه مسيحيان در نماز مى‏خوانند  سخن عجيب گوستاولوبون‏  بحث روايتى ديگر  چند روايت درباره مراد از" صراط مستقيم"  توضيح اصطلاح" جرى" يعنى تطبيق كلى بر مصداق بارز  سوره البقرة (2): آيات 1 تا 5  بيان [قسمت‏هاى عمده حقائق بيان شده در اين سوره مباركه‏]  متقين داراى دو هدايتند هم چنان كه كفار و منافقين در دو ضلالت مى‏باشند  هدايت اول متقين از سلامت فطرت و هدايت دوم از ناحيه قرآن و فرع بر هدايت اول است‏  معنى ايمان‏  اشاره به مراتب ايمان‏  معنى غيب و ايمان به غيب‏  وجه تعبير به" ايقان" در" وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ"  بحث روايتى [(شامل دو روايت در باره غيب و انفاق در آيه كريمه)]  بحث فلسفى [(پيرامون اعتماد به غير ادراكات حسى و پاسخ به دانشمندان حس‏گرا)]  بحث فلسفى ديگر [(در اثبات وجود علم و رد بر سوفسطائيان و شكاكان)]  شبهه ماديون در وجود علم و رد بر آنها و اثبات تجرد و غير مادى بودن علم و ادراك‏  سوره البقرة (2): آيات 6 تا 7  مراد از" الذين كفروا" كدام دسته از كفارند؟  بحث روايتى [(شامل روايتى از امام صادق (ع) در باره وجود كفر)]  سوره البقرة (2): آيات 8 تا 20  دو مثل در شرح وضع و حال منافقين‏  سوره البقرة (2): آيات 21 تا 25  اعجاز و ماهيت آن  اعجاز قرآن  اعجاز قرآن فقط از نظر اسلوب كلام يا جهتى ديگر از جهات، به تنهايى نيست‏  عموميت اعجاز قرآن براى تمامى افراد انس و جن‏  تحدى قرآن به علم  تحدى بكسى كه قرآن بر وى نازل شده  تحدى قرآن كريم به خبرهايى كه از غيب داده  تحدى قرآن به اينكه اختلافى در آن نيست  اشكال بر ادعاى عدم اختلاف در قرآن و پاسخ آن‏  رفع شبهه در باره نسخ كه در قرآن صورت گرفته‏  تحدى قرآن به بلاغت  نمونه‏هايى از معارضاتى كه با قرآن شده‏  دو شبهه پيرامون اعجاز بلاغت قرآن‏  اعتقاد به" صرف" درباره معجزه بودن قرآن  نادرستى اعتقاد به صرف  پاسخ به دو شبهه ياد شده و توضيح اينكه چگونه بلاغت قرآن معجزه است  حق يكى است و چون قرآن حق است ميان اجزاء آن اختلاف نيست  معجزه در قرآن بچه معنا است؟ و چه چيز حقيقت آن را تفسير مى‏كند؟  اثبات بى‏پايگى سخنان عالم نمايانى كه در صدد تاويل آيات داله بر وقوع معجزه، بر آمده‏اند در چند فصل  1- قرآن قانون عليت عمومى را مى‏پذيرد  2- قرآن حوادث خارق عادت را مى‏پذيرد  دو فرق بين وقايع عادى و معجزه خارق عادت  كارهاى خارق العاده و توجيه علماء روانكاو از آنها  معجزه و خوارق عادات نيز مستند به علل و اسباب هستند  3- قرآن در عين اينكه حوادث مادى را بعلل مادى نسبت ميدهد بخدا هم منسوب ميدارد  4- قرآن كريم براى نفوس انبياء تاثيرى در معجزات قائل است‏  5- قرآن كريم همانطور كه معجزات را بنفوس انبياء نسبت ميدهد،  بيان اينكه اراده و فعل انسان موقوف به اراده و فعل خدا است  6- قرآن معجزه را به سببى نسبت ميدهد كه هرگز مغلوب نميشود.  تفاوت بين سحر و معجزات و كرامات  اشكال بر حجيت معجزه  بيان جهت اعجاز معجزات و پاسخ به اشكال مذكور  7- قرآن كريم معجزه را برهان بر حقانيت رسالت ميداند، نه دليلى عاميانه.  دو نوع عكس العمل مردم در انكار دعوى انبياء (ع)  در خواست معجزه بعنوان حجت و شاهد از انبياء براى پذيرش دعوت آنها  انحراف جمعى از اهل علم معاصر با تفسير مادى حقائق دينى و از آن جمله معجزه  بيان آيات  توضيح" فاتقوا النار التي وقودها الناس و الحجارة ..."  (شامل يك روايت در باره" ازدواج مطهره")  سوره البقرة (2): آيات 26 تا 27  يك مرحله از ضلالت و كورى از باب مجازات زشت كارى و فسق آدمى است  پاره‏اى از احوال و اوصاف دو طائفه" هدايت شدگان و گمراهان"  حيات و زندگى سه گانه انسان و تاثر زندگى متاخر از زندگى متقدم  استشهاد به چند آيه براى اثبات تبعيت حكم حيات اخروى از حيات دنيوى  معنى فسق  بحثى پيرامون مسئله معروف جبر و تفويض  مالكيت مطلقه خداوند  معيارها و اساس قوانين عقلايى معيار و اساس احكام و قوانين شرعى است  روش عقلاء در قانونگذارى  اگر خداى سبحان بندگان را به اطاعت يا معصيت مجبور كرده باشد ...  اضلال منسوب به خدا، اضلال بعنوان مجازات است  تفويض نيز با تشريع سازگار نيست  (پيرامون روايات قضا و قدر و امر بين الامرين)  توضيح و تحقيق در زمينه قضا و قدر و جبر و تفويض  كيفيت تعلق اراده الهيه بر افعال انسانها  عقيده معتزله در تفويض، و ذكر مثالى براى روشن شدن" امر بين الامين"  خلقت و حسن متلازمند و آنچه عمل را گناه مى‏كند امرى است عدمى  طرق عديده استدلال بر رد جبر و تفويض در روايات و اخبار  فعل اضطرارى و فعل ارادى  تقسيم فعل ارادى به اختيارى و اجبارى  استدلال بر رد جبر و تفويض از طريق برهان عليت  رد نظر فلاسفه مادى كه جبر را به تمام نظام طبيعى راه داده‏اند  سوره البقرة (2): آيات 28 تا 29  مراد از دو مرگ و دو حيات  صراط انسان در مسير وجودش و وسعت شعاع عمل او در عالم  مبدأ حيات دنيوى انسان  دو طريق سعادت و شقاوت در مسير رجعت بسوى خدا  سوره البقرة (2): آيات 30 تا 33  سؤال ملائكه از خداوند در باره استخلاف انسان  عموميت خلافت انسان و اينكه منظور از خلاف در آيه جانشينى خدا در زمين است  نداشتن ملائكه شايستگى خلافت را  مراد از علم به اسماء و اينكه مسميات، حقائق و موجودات خارجى و داراى حيات و علم بوده‏اند  ابليس قبل از بوجود آمدن صحنه خلقت آدم كافر بوده  (شامل رواياتى در باره قصه آدم" ع")  سوره البقرة (2): آيه 34  دو وجه در معنى" وَ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ"  حكم سجده براى غير خدا  سجده عبادت ذاتى نيست  (شامل رواياتى در باره قصه خلقت آدم و سجده ملائكه و اباء ابليس ...)  سوره البقرة (2): آيات 35 تا 39  مواردى در قرآن كه مساله بهشت آدم و داستان آن آمده  منظور اصلى از خلقت آدم سكونت در زمين بوده  علت بيرون شدن از بهشت  مراد از عهد خدا با آدم  نتيجه توجه به عهد خدا  نتيجه غفلت از عهد خدا  آدم و همسرش شيطان را ميديدند هم چنان كه انبياء (ع) او را مى‏ديدند  ذريه آدم، در حكم با آدم شريكند  قصه اسكان آدم و همسرش در بهشت و هبوط آنها، مثلى است براى مجسم ساختن وضع انسان  توبه عبد بين دو توبه خدا واقع است  مگر پيامبر هم گناه مى‏كند؟  مخالفت نهى ارشادى گناه نيست  معنى ظلم و عصيان و غوايت آدم  پس چرا آدم توبه كرد؟  بهشت آدم بهشت دنيايى بوده‏  ابليس چگونه خود را به آدم و همسرش رساند؟  داستان آدم بنقل تورات  مگر بهشت مقام قرب و نزاهت نيست و مگر در باره بهشت نيامده كه در آن لغو و گناه نيست؟ شيطان چگونه دو باره به بهشت راه يافت  درخت نهى شده چه درختى بود؟  رواياتى در باره قصه آدم در بهشت و هبوط او  سوره البقرة (2): آيات 40 تا 44  سوره البقرة (2): آيات 45 تا 46  استعانت به صبر و صلاة  وجه استعمال كلمه" ظن" در" الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ"  (شامل رواياتى در باره استعانت از صبر و صلاة و مراد از صبر و ...)  سوره البقرة (2): آيات 47 تا 48  نظام زندگى دنيا بر اساس اسباب و وسائط و شفعاء مى‏گردد  اين توهم خرافى كه نظام حيات اخروى نيز بر مبناى اسباب و مسببات مادى است  رد اين خرافات و بيان قطع روابط و سنن دنيوى مانند واسطه‏گرى در آخرت  اثبات شفاعت در دسته‏اى ديگر از آيات قرآن  طريق جمع بين دو دسته آيات  اثبات شفاعت براى غير خدا، به اذن خدا نه مستقلا  چند فصل در باره شفاعت و متعلقات آن  (تجزيه و تحليل معنى شفاعت)  شفاعت تكوينى و تشريعى  مخالفت شفاعت با حكم اولى خداوند  مخالفت شفاعت با سنت الهيه- نقض غرض- ترجيح بلا مرجح‏  شفاعت مستلزم دگرگونى در علم و اراده خدا كه محال است مى‏باشد  اشكال چهارم: وعده شفاعت دادن باعث جرأت مردم بر معصيت مى‏شود  اشكال پنجم: هيچيك از عقل و كتاب و سنت دلالت بر شفاعت نمى‏كنند  قرآن كريم دلالت صريح بر رفع عقاب بوسيله شفاعت ندارد  آيات مربوط به شفاعت از متشابهات‏اند و بايد مسكوت گذاشته شوند  3- شفاعت در باره چه كسانى جريان مى‏يابد؟  4- شفاعت از چه كسانى صادر ميشود؟  اقسام شفاعت و شفعاء  5- شفاعت به چه چيز تعلق مى‏گيرد؟  6- شفاعت چه وقت فائده ميبخشد؟  (شامل رواياتى در باره شفاعت و شفعاء)  اميد بخش‏ترين آيه قرآن  معنى رضا در آيه كريمه" وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى‏"  در بيان سعادت و شقاوت و رابطه اعمال با آنها و ترتب مجازات بر اعمال‏  در باره حكومت و قانون و بررسى شفاعت از نظر اجتماعى‏  سوره البقرة (2): آيات 49 تا 61  توضيح و بيان آيات مربوط به بني اسرائيل‏  سوره البقرة (2): آيه 62  ايمان ظاهرى و ايمان واقعى  در باره صابئين‏  سوره البقرة (2): آيات 63 تا 74  بر داشتن كوه بمنظور اكراه مردم نبوده  نمى‏شود به خدا نسبت اميد داد  نكاتى كه باعث بيان داستان گاو بنى اسرائيل با اسلوب مخصوص شده  داستان گاو در تورات  (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و در باره داستان گاو بنى اسرائيل)  (در باره دو معجزه: زنده كردن مردگان و مسخ)  (در باره رفتار و اخلاق بنى اسرائيل)  در زندگى اجتماعى، انسان ناچار از تقليد است  سوره البقرة (2): آيات 75 تا 82  ريشه مادى عقائد يهود  (شامل دو روايت در باره جمعى از يهود و مراد از سيئه)  سوره البقرة (2): آيات 83 تا 88  (شامل رواياتى در ذيل" وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً")  سوره البقرة (2): آيات 89 تا 93  بيان آيات، متضمن محاجه با يهود  (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)  توطن يهود در مدينه و اطراف آن و انكار و تكذيب آنها پيامبر (ص) را  مناقشه بعضى از مفسرين در قسم دادن خدا به حق رسول اللَّه (ص) و رد آن  سوره البقرة (2): آيات 94 تا 99  ادامه محاجه با يهود و اثبات دروغگويى آنان و ترسشان از مرگ  " بصير" يعنى عالم به ديدنى‏ها  (شامل روايتى در باره دشمنى يهود با جبرئيل)  كيفيت خواب رسول اللَّه (ص)  سوره البقرة (2): آيات 100 تا 101  سوره البقرة (2): آيات 102 تا 103  اختلاف عجيب مفسرين در تفسير آيه 102  تفسير آيه از نظر ما  (شامل رواياتى در ذيل آيه 102 پيرامون سحر)  ذكر چند روايت و بيان ضعف و سستى آنها  كلام در باب جعل حديث و نظر بعضى مردم غرب زده و بعضى از اهل حديث در باره روايات و راه تشخيص صحيح از سقيم  در باره تاثير اراده در افعال خارق العاده، سحر، كهانت و احضار ارواح)  (درد در علوم عجائب و غرائب)  سوره البقرة (2): آيات 104 تا 105  مراد از" الذين آمنوا" در قرآن و تفاوت آن با" مؤمنين"  خطاب به" الذين آمنوا" تشريفى است و با عموميت تكليف منافات ندارد  معنى كلمه" راعنا" نزد يهود  مراد از" اهل الكتاب" در آيه 105  (شامل روايتى از رسول خدا در باره رأس مصاديق" الذين آمنوا" على عليه السلام)  سوره البقرة (2): آيات 106 تا 107  معنى" نسخ" و مراد از" نسخ آيه"  مفهوم" آيت" و اقسام آيات الهى  اشاره به دو اعتراض بر مساله نسخ و استنباط پاسخ آنها از آيه كريمه  پنج نكته پيرامون نسخ  آيات منسوخه نوعا لحنى دارند كه مى‏فهمانند بزودى نسخ خواهند شد  فراموشاندن (نساء) آيه‏اى از آيات خدا شامل رسول خدا نميشود  (شامل رواياتى در باره وقوع نسخ در مواردى از كلام اللَّه)  سوره البقرة (2): آيات 108 تا 115  بيان جمله" لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ"  (شامل رواياتى در ذيل جمله" فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ")  دو قاعده در معارف قرآنى  سوره البقرة (2): آيات 116 تا 117  دو برهان در رد اعتقاد به پيدايش فرزند از خداى سبحان  معنى" سبحان"  (شامل روايتى در ذيل جمله" بديع السماوات و الارض")  (بيان اينكه هر موجودى بديع الوجود است)  سوره البقرة (2): آيات 118 تا 119  مماثلت اهل كتاب و كفار در طرز فكر و عقائد  سوره البقرة (2): آيات 120 تا 123  اصولى ريشه دار از برهانى عقل در رد يهود و نصارى، در يك آيه  (در باره تلاوت قرآن)  سوره البقرة (2): آيه 124  ابراهيم (ع) در اواخر عمر به امامت رسيد  امتحان جز با برنامه‏اى عملى صورت نمى‏گيرد و كلمات مبين آن است  مراد از" كلمة اللَّه" در قرآن  مراد از" كلمات" و" اتمهن" در آيه كريمه  معنى" امامت" و بيان اينكه امامت ابراهيم (ع) غير نبوت او بوده  حقيقتى كه در تحت عنوان" امامت" است (در قرآن" امامت" و" هدايت" با هم آورده شده‏اند)  تفاوت ميان هدايت امام و ساير هدايت‏ها  صبر و يقين، براى موهبت امامت معرفى شده است  باطن دلها و اعمال و حقيقت آن بر امام مكشوف است  امام بايد ذاتا سعيد و پاك و معصوم باشد  مراد از" ظالمين" در آيه مطلق هر كسى است كه ظلمى و معصيتى هر چند كوچك از او صادر شده  هفت نكته كه در باره امام و امامت از آيه كريمه بانضمام آيات ديگر استفاده مى‏شود  امامت مستلزم اهتداء به حق است نه بالعكس  روايتى در باره مقاماتى كه جناب ابراهيم (ع) به ترتيب بدست آورد  فرق بين" نبى" و" رسول"  معنى" خليل" و فرق آن با" صديق"  چند روايت در ذيل آيه شريفه- 124  سوره البقرة (2): آيات 125 تا 129  اسلامى كه ابراهيم و اسماعيل (ع) از خدا خواستند غير اسلام به معناى متداول آنست  مراد از" أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا"  اسلامى كه ابراهيم و اسماعيل (ع) براى ذريه‏شان در خواست نمودند اسلام واقعى بود  (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته مربوط به هجرت ابراهيم به مكه و بناى كعبه و دعاى ابراهيم ...)  بررسى اخبارى كه به امور خارق العاده در باره كعبه و حجر الاسود و سنگ مقام اشاره دارند  استدلال آنها كه بكلى منكر اين دسته روايات شده‏اند  پاسخ به منكرين و معترضين و بيان اينكه اينها دچار اشكال بزرگترى شده‏اند  رد يا اثبات حقائق معنوى در شان علوم طبيعى و اجتماعى نيست  معارف دينى بطور مستقيم هيچ ربطى به طبيعيات و اجتماعيات ندارند  اينگونه بيانات الهى و ظواهر دينى پرده‏هايى است كه بر روى اسرارى انداخته شده  امت محمد (ص) چه كسانى هستند؟  معناى كلمه" امت" از نظر عموميت و وسعت تابع مورد استعمال، يا اراده گوينده است  سر گذشت ابراهيم (ع) يك دوره كامل از سير عبوديت را در بر دارد  در باره حج و اشاره به اسرار و حكمت آن  عباداتى كه توسط انبياء (ع) تشريع شده تمثال‏هايى از سير عبودى آنان است  سوره البقرة (2): آيات 130 تا 134  رو گرداندن از كيش ابراهيم (ع) از حماقت و سفاهت نفس است  مقام اصطفاء و بر گزيدگى همان مقام اسلام و تسليم است  نكته و وجه دو" التفات" در دو آيه كريمه  معناى اسلام و مراتب و درجات چهار گانه اسلام و ايمان  معناى عمل صالح و آثار آن  معناى صلاح نفس و صلاح ذات و مراد از" صالحين" در قرآن  صلاح ذاتى داراى مراتبى است و رسول اللَّه (ص) و آل او داراى بالاترين مراتب آنند  چند روايت در بيان اسلام و ايمان‏  سوره البقرة (2): آيات 135 تا 141  دين حق يكى و آن هم اسلام بوده‏  علت دسته بندى‏هاى دينى و پيدايش انحرافات مذهبى  مراد از" اسباط"  رد يهود و نصارى از سه جهت  (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)  سوره البقرة (2): آيات 142 تا 151  (در باره قبله شدن كعبه براى مسلمين)  تغيير قبله از بزرگترين حوادث و از اهم احكام تشريعى بود  فائده و اثر تغيير قبله و اعتراض يهود و مشركين، و پاسخ آنها  در جمله" لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ" چرا شمال و جنوب ذكر نشده است؟  " امت وسط" يعنى چه؟  مراد از" شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ"  " شهادت" در آيه، از حقائق قرآنى است و در موارد متعددى از قرآن ذكر شده  معناى صحيح" شهادت" در آيات قرآنى، تحمل (ديدن) حقائق اعمال مردم است  معناى صحيح" وسط" بودن امت واسطه بودن امت بين رسول و مردم است  غرض خداوند از تغيير قبله  در برابر سرزنش و تفاخر يهود، پيامبر (ص) منتظر رسيدن حكم تغيير قبله بود  سه فائده براى حكم قبله  (شامل رواياتى در باره تغيير قبله و معنى شهداء و ...)  (در باره يافتن جهت قبله و تاريخچه آن)  (پيرامون فوائد تشريع قبله از نظر فردى و اجتماعى)  روح و مغز عبادت، عبوديت درونى است و افعال عبادى قالب‏هاى تحقق خارجي آن عبوديت است  سوره البقرة (2): آيه 152  معنى و موارد استعمال" ذكر"  " ذكر" داراى مراتبى است  (در باره، فضيلت ذكر و مراد از آن)  سوره البقرة (2): آيات 153 تا 157  اخبار و اشاره آيات شريفه به مصائب و بلايايى كه در نتيجه جهاد و قتال پيش مى‏آيند  نظر جمعى از مفسرين در باره زنده بودن شهداء  چند اشكال بر اين نظر  مراد از حيات بعد از شهادت، حيات حقيقى (در عالم برزخ) است  سخن بسيار عجيب بعضى مردم در باره آيه شريفه و رد آن  چند آيه قرآنى كه دلالت بر" برزخ" دارند  آياتى كه بر دوئيت و مغايرت بين نفس و بدن و تجرد نفس دلالت مى‏كنند.  آياتى كه از آنها كيفيت ارتباط روح با ماده (جسم) بدست مى‏آيد  بيان آيات  استعانت از صبر و نماز و داشتن ايمان به حيات پس از مرگ، پيروزى مى‏آورند  صابران چه كسانى هستند؟  صبر در برابر مصيبت‏ها نتيجه ايمان به مالكيت مطلق خداوند بر تمام هستى است  تكرار اعمال نيك كه تنها راه تهذيب اخلاقى است از دو طريق عملى مى‏باشد  توجه به فوائد دنيوى فضائل و تحسين افكار عمومى است‏  طريقه انبياء است و آن توجه به فوائد اخروى فضائل است‏  تاثير اعتقاد به قضا و قدر در اخلاق  مخصوص قرآن است و آن محو زمينه‏هاى رذائل اخلاقى است‏  فرق ميان اين سه طريقه و مسلك  بيان آيات  نسبت بين" صلوات" و" رحمت"  داستانى در تاييد ادله گذشته بر وجود عالم برزخ و حيات روح بعد از مرگ  (در باره اينكه نفس (روح) آدمى مجرد از ماده است)  ادله و براهين منكرين تجرد روح  رد ادله ماديين منكر تجرد روح  آنچه كه علماى روانكاو عصر جديد در نفى تجرد روح فرض كرده‏اند  گفته جمعى از معتقدين به مبدأ و معاد پيرامون انكار تجرد روح و رد آن  تعريف علم اخلاق و بيان اينكه سه نيروى عمومى: شهويه، غضبيه و نطقيه فكريه منشا اخلاق آدمى است‏  اصول اخلاق فاضله: عفت، شجاعت، حكمت و عدالت  تلقين علمى و تكرار عملى، راه رهايى از رذائل و كسب فضائل است  ويژگى‏هاى مسلك اخلاقى قرآن  مسلك كسانى كه به ارزش‏هاى ثابت اخلاقى معتقد نيستند (ماديون)  چند مقدمه براى رد اين نظريه  توضيح ديگر  چطور ممكن است شرع با عقل مخالف باشد؟  سوره البقرة (2): آيه 158  توضيح كلمات: صفا، مروه و شعائر  معانى كلمات: حج، عمره و طواف  آيه در مقام تشريع و بيان وجوب سعى است نه استحباب آن  شاكر بودن خداى تعالى وصفى حقيقى است نه مجازى  (شامل رواياتى در باره صفا و مروه و سعى بين آن دو)  سوره البقرة (2): آيات 159 تا 162  اختلاف‏هايى دينى و انحراف‏ها، معلول انحراف علماء و كتمان آنها آيات الهى را بوده است  (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)  سوره البقرة (2): آيات 163 تا 167  معنى" واحد" در" اله واحد"  بيان فرق اجمالى بين دو كلمه" احد" و" واحد"  اقسام وحدت و نكته‏اى كه در جمله" إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ" هست  " الا" در" لا اله الا هو" براى استثناء نيست  سه برهان، كه آيه شريفه براى اثبات وجود خدا و توحيد اقامه كرده است  برهانى ديگر بر رحمن و رحيم بودن خدا  علل پيدايش شب و روز  اختيار انسان او را سبب تام و مستقل از اراده خداوند نمى‏كند  پندار باطل ماديون در باره علت و ريشه خدا شناسى و اعتقاد به ما وراء طبيعت  تناقض گويى‏هاى عجيب اين آقايان  قرآن كريم قانون عليت عمومى را پذيرفته و افعال و پديده‏هاى را هم به علل طبيعى و هم به خدا نسبت ميدهد  شايد عدم دسترسى اين آقايان به منابع صحيح معارف اسلامى علت اشتباه آنان بوده  بيان آيات  اهميت آب و چگونگى پيدايش باران و بارش آن‏  تشريح جريان باد و فوائد و آثار آن  اطاعت از غير خدا شرك است  استعمال محبت در خداى تعالى استعمال حقيقى است  ملاك مدح و ذم" محبت" اطاعت از محبوب است  (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته)  (در باره حب و دوستى و محبت خدا)  حب تعلقى است خاص بين انسان و كمال او  محبت داراى مراتب مختلفى است و فقط به امور مادى تعلق نميگيرد  خداى سبحان از هر جهت اهليت محبوب شدن را دارد  خداوند خلق خود را دوست مى‏دارد  شعور و علم لازمه حب نيست  حب حقيقتى است كه در تمام موجودات عالم سريان و جريان دارد  (در باره خلود و جاودانگى عذاب قيامت)  اشكال‏هايى كه به خلود در عذاب شده است و پاسخ آنها  (بيان اينكه عذاب خدا نيز از رحمت اوست)  سوره البقرة (2): آيات 168 تا 171  حكم اباحه آنچه مشركين و برخى از مؤمنين بر خود ممنوع كرده بودند  چند نكته كه آيه شريفه:" كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ ..." افاده ميكند  رد بر كسانى كه از پدران خود تقليد مى‏كردند  (شامل رواياتى در باره" خطوات شيطان")  (در باره رابطه عقائد و علوم با عمل و مسئله خرافه گرايى)  علت گرايش به خرافات  اساس تمدن مادى امروز بر خرافه پرستى  راهى كه قرآن در اين مورد پيموده است  پيروى از دين تقليد نيست  بطلان و كذب تقسيمى كه مادى‏ها در باره سير عقائد و آراء بشرى گفته‏اند  سوره البقرة (2): آيات 172 تا 176  دلالت آيه شريفه بر تجسم اعمال  (رواياتى در ذيل آيات گذشته)  سوره البقرة (2): آيه 177  توضيح مفردات آيه  ذكر مصداق در كنار مفهوم، دأب قرآن در تمام بياناتش مى‏باشد  در باره ايمان كامل و پاره‏اى از اعمال و اخلاق ابرار مؤمنين حقيقى)  وفاى به عهد، صبر و صدق، سه صفت مؤمنين  استخراج صفات مؤمنين و مال كارشان از چند مورد آيات قرآنى  (ذيل آيه كريمه و بيان اهميت آنچه در آن آمده)  سوره البقرة (2): آيات 178 تا 179  وجه تسميه" قصاص" و بيان حكم عفو و انتقال از قصاص به ديه‏  معناى" قصاص" و آثار آن و بيان لطائف جمله" وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ"  (شامل چند روايت در باره قصاص و عفو و ديه‏  (در باره حكم قصاص)  چگونگى و سابقه حكم قصاص در ميان اعراب و پيروان اديان غير اسلام  اعتراضات و اشكالاتى كه در عصر حاضر به حكم قصاص مخصوصا به قصاص به اعدام مى‏شود  پاسخ به همه اين اشكالات و بيان فلسفه تشريع در يك آيه قرآنى  سوره البقرة (2): آيات 180 تا 182  بيان آيات مربوط به حكم وصيت در باره ما ترك  (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و احكام وصيت)