لوامع صاحبقرانی جلد 1

است، و اين معنى ظاهر است كه مدار قدماء ما بر كتابهائى بوده است كه ثقات اصحاب ائمه معصومين (صلوات الله عليهم) از حضرات روايت كرده بودند و ليكن چون هر روز آن چه مى‏شنيدند در كتاب خود مى‏نوشتند، و آن كتب نزد علما مضبوط بود و ليكن اخبار آنها منتشر بود، جمعى ديگر از فضلاى اصحاب ائمه (صلوات الله عليهم) مثل محمد بن ابى عمير، و صفوان بن يحيى، و حماد بن عيسى، و بزنطى آن كتب را مترتب ساخته كتابها تصنيف نمودند بترتيب كتب فقهى، و روايات مثل زراره و محمد بن مسلم، و بريد، و فضيل، و ليث، و امثال ايشان را در كتب خود نقل مى‏نمودند. معاصران ايشان ملاحظه اصول با فروع مى‏نمودند، هر كتابى كه اصلا غلط در آن نبود و روات آنها در نهايت عدالت و فضيلت بودند بلكه مدايح ايشان و كتابهاى ايشان را از حضرات شنيده بودند از ميان چندين هزار كتاب چهار صد كتاب را اعتبار نمودند، و اجماع بر عمل باين كتب واقع شد، و فضلاء ثلثه رضى اللَّه عنهم، اكثر بلكه همه آن چه نقل نموده‏اند در اين كتب اربعه از آن چهار صد اصل نقل نموده‏اند، و بسيار ظاهر است فرق ميان كسى كه از كسى نقل كند يا از كتاب كسى نقل كند چون از كتاب كه نقل كند جمعى هستند و بوده‏اند كه رجوع به آن كتاب كه مى‏كرده‏اند، اگر نبوده است او را كذاب و وضاع حديث مى‏ناميده‏اند، و چنين كتابى را مطلقا اعتبار نمى‏كرده‏اند به واسطه يك كذبى كه ممكن است سهوا از او واقع شده باشد يا ديگرى آن خبر را عمدا از كتاب او انداخته باشد، و بنا بر اين است كه عامه و خاصه نيز اعتبار كرده‏اند كتب لغت متأخرين را مثل صحاح و قاموس، هر چند كافر و فاسق بوده‏اند به محض آن كه چون ايشان ناقلند و اگر دروغى در كتاب ايشان مى‏بود فضلاى اهل لغت آن را اعتبار نمى‏كرده‏اند، پس اگر اين هر سه فاضل خبرى نقل كنند از شخصى گاه باشد كه علم به همرسد و گاه باشد كه ظن قريب بعلم به همرسد.