اشاره به اينكه ملاك در ثواب و عقاب، آثار حاصل از اعمال است‏ - ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

‌صفحه‌ى 121

اسم ظاهر به كار برد، يعنى به جاى ضمير، موصول" الذين" را به كار برد، و شايد اين تعبير اشاره به اين باشد كه حكم در آيه، مخصوص كسانى است كه زياد معصيت مى‏كنند، و خطا سراپايشان را گرفته، نه كسى كه در عمر يك گناه از او سرمى‏زند، هم چنان كه كلمه" سيئات" كه جمع" سيئة" است، و نيز جمله" كانوا يعملون- همواره مرتكب مى‏شدند"، نيز دلالت بر اين كثرت و اصرار و استمرار دارد، و اما كسى كه هم گناه مى‏كند و هم حسنه به جاى مى‏آورد، اميد هست كه خداى تعالى او را بيامرزد، هم چنان كه خودش فرموده:" وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ، خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً، عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ" «1».

اين را بايد دانست كه ملاك در" حسنه و سيئه" به خاطر اثرى است كه از آنها براى انسان حاصل مى‏شود، و به خاطر آن آثار، اعمالى را حسنه، و اعمالى ديگر را سيئه مى‏ناميم، نه به خاطر جرم و اسكلت اعمال، كه يك نوع حركت است.

ثواب و عقابى هم كه بر اعمال مترتب مى‏شود، باز به لحاظ آن آثار است، نه به خاطر متن عمل، هم چنان كه قرآن كريم نيت باطنى را نيز مورد محاسبه قرار مى‏دهد، و مى‏فرمايد:

" وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ" «2».

با اين بيان، جواب از اشكالى «3» كه بر اطلاق آيه شده، كه: توحيد يك حسنه است، و هيچ پاداشى مهم‏تر از آن نيست، پس چگونه پاداش بهتر از آن را به شخص موحد مى‏دهند؟ و لا بد آيه شريفه يا مربوط به عقايد نيست، و يا به مساله توحيد تخصيص خورده است، روشن مى‏شود.

اشاره به اينكه ملاك در ثواب و عقاب، آثار حاصل از اعمال است‏

توضيح اينكه گفتيم: ملاك در ثواب و عقاب به خاطر آثار حاصل از اعمال است، نه به خاطر خود اعمال، در مساله توحيد هم ملاك اثرى است كه بر اين عمل قلبى مترتب مى‏شود، و اين اثر غير از خود توحيد است، گر چه هيچ عملى بهتر از توحيد فرض ندارد، ولى ممكن است چيزى را فرض كرد كه از اثر توحيد بهتر و افضل باشد.

علاوه بر اين توحيد هر چه و به هر معنا فرض شود، قابل شدت و ضعف و نقصان و

(1) جمعى ديگر به گناهان خود اعتراف كردند، عمل صالح را با عمل زشت مخلوط كردند، اميد است خدا توبه‏شان را بپذيرد كه خدا آمرزنده رحيم است. سوره توبه، آيه 102.

(2) اگر اظهار كنيد آنچه در دلها داريد، و يا اظهارش نكنيد، به هر حال خدا شما را با آن محاسبه مى‏كند. سوره بقره، آيه 284.

(3) تفسير فخر رازى، ج 24، ص 221. ذيل سوره نمل و مجموعة من التفاسير، ج 4، ص 770.