مورخ فقيد عباس اقبال در مقدمه اى كه بر كتاب ((تحريم تنباكو)) تاءليف آقاى ابراهيم تيمورى نوشته است اهميت اين بخش جنبش و نتيجه آن را چنين بيان مى دارد.يكى از وقايع مهم تاريخى ايران در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه بلاشبهه ، تشكيل (هياءت شاهنشاهى دخانيات ايران ) در لندن و تحصيل حق انحصارى (مونوپل ) توتون و تنباكوى اين مملكت به توسط هياءت مزبور و تاءسيس اداره (رژى ) در تهران و قيام ايرانيان براى ابطال آن است .حكم تحريم توتون و تنباكو كه از طرف رئيس المسلمين حاج ميرزا محمد حسن شيرازى از سامراء صادر شده و در تهران به توسط مرحوم حاج ميرزا محمد حسن آشتيانى اجرا گرديد به دو نفر قابل اهميت و شايان توجه و بحث است .يكى آنكه مردم تا چه حد تابع اوامر و احكام علماى دينى خود بوده اند و ايشان تا چه پايه در مردم صاحب نفوذ كلمه و قدرت معنوى محسوب مى شدند تا آنجا كه همگى مردم بالاجماع دست از استعمال دخانيات برداشتند...)و ديگر آنكه قيام ملت و توفيقى كه در راه الغاى امتياز دخانيات نصيب ايشان و علماء شد چنين فهماند كه با مقاومت و قيام و پافشارى به خوبى مى توان از اعمال خودسرانه دستگاه استبداد و اقداماتى كه بر ضرر ملت از جانب آن دستگاه صورت مى گيرد جلوگيرى نمود و همين كيفيت مقدمه اى شد براى قيامهاى ديگر مردم بر ضد امين السلطان و عين الدوله در زمان ظفرالدين شاه و مطالبه عدالتخانه و مشروطيت .((ادوارد براون )) كه تاءليفات وى در جنبه هاى مختلف فرهنگ ايران ، فلسفه ، ادبيات ، مذهب ، و وقايع اجتماعى ايران مفيد است در كتاب (نقل مختصرى درباره وقايع اخير ايرآن اهميت جنبش و نقشى را كه روحانيون در آن داشته اند اينطور بيان مى كند:تا آنجا كه من مى دانم اولين تظاهر برجسته و نمايان روح (ايرانيان ) در سال 1891 اتفاق افتاد و اين قيام به منظور اعتراض عمومى عليه امتياز تنباكو در سال 1890 به يك شركت انگليسى داده شده بود صورت گرفت و منجر به موفقيت نيز شد.اما هدايت و راهنمائى ملايان و مجتهدان ، رؤ ساى روحانى ملت تشكل و تاءثير اعتراضات را ممكن ساخت ...در قيام مشروطيت دو دسته نقش مؤ ثرى داشتند، اولياى دين كه در راءس آنها مرحوم آخوند ملاكاظم خراسانى مرجع تقليد شيعيان قرار داشت و توده مردم كه بيش از هر چيز تحت تاءثير افكار و عقايد دينى قرار داشتند فتواى مرحوم آخوند مبنى بر اينكه استقرار هر حكومتى كه بهتر عدالت را در جامعه تاءمين كند جزء وظائف هر مسلمان است و اينكه حكومت مشروطه در زمينه استقرار عدالت بهتر از حكومت استبدادى است نقش بزرگى در شروع و ادامه مبارزات مشروطه خواهان داشت .همينطور فعاليتهاى مرحوم سيد محمد طباطبائى و مرحوم سيد عبدالله بهبهانى و ساير رهبران دينى نيز در مبارزات مردم مؤ ثر بود...(253)
لطفا منتظر باشید ...
