مردان علم در میدان عمل جلد 8

مسئله مهم آن بود كه عملا قدرت در دست غير فقيهان بود و فقيهان ناگزير بودند كه براى چگونگى رابطه خود با آنان تدبيرى بينديشند اين نكته در ميان علما اختلاف نظر ايجاد كرد، گروهى همچنان به حق انحصارى فقها درحكومت پاى مى فشردند و پاره اى ديگر در كنار اعتقاد نظرى به حكومت فقيهان گونه اى مشروعيت يا مقبوليت براى پادشاهان و حاكمان را لحاظ مى كردند، از ديدگاه اين دسته ازعلما نيروى آنان براى تشكيل حكومت بسنده نبود در عين حال براى اينكه رشته امور ملك و رعيت گسسته نشود وهرج و مرج دفع گردد و محافظت دنياى مردم و حراست ايشان از شر مفسدان محقق شود و حتى به جهت حفظ دين كه (اقامه آن بدون سلطنت سلطان و عدم نظام غير محقق الوقوع است ) بوجود حاكمان ) به اصطلاح فقهى دولت جابره است ) نياز است .

ميرزاى شيرازى نيز نظرى مشابه داشت ، به عقيده ميرزا اينك كه دين و دولت به (اقتضاى حكمت الهى ... هر يك در محلى است ) به عهده آنها است كه (به اعانت يكديگر دين و دنياى عباد را حراست كرده بيضه اسلام را در غيبت ولى عصر (عج ) محافظت نمايند).و در اين ميان وظيفه دين : گفتن ، تحريص و تخويف و تهديد بوده و انفاذ و اجرا با دولت است .

شيخ فضل الله نورى در حوزه نظر سياسى پيرو نظرات فقهاى سلف بود و همچون آنان و اكثر مجتهدان هم عصر خود به ولايت فقيه اعتقاد داشت كه مى گفت : در امور عامه وكالت صحيح نيست و اين باب ولايت شرعيه است و تكلم در مصالح عمومى مخصوص امام يا نايب عام او است .(291)