لطفا منتظر باشید ...
بيان مقصود از توبه در هر يك از مواردى كه در آيات مورد بحث تكرار شده است
و ثانيا منظور از توبهاى كه بار دوم و سوم ذكر كرد، و در هر دو مورد فرمود:" ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ"، تفصيل همان اجمالى است كه قبلا در جمله" لَقَدْ تابَ اللَّهُ" خاطرنشان ساخته بود.و ثالثا منظور از توبه در جمله" ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ" در هر دو مورد بازگشت خدا بسوى اوست، به هدايت بسوى خير و توفيق انجام آن، كه ما مكرر اين معنا را در مباحث قبلى خود در اين كتاب خاطرنشان ساختهايم، كه توبه عبد هميشه در ميان دو توبه از خداى تعالى قرار دارد، يكى رجوع پروردگار به او، به اينكه به او توفيق و هدايت ارزانى دهد، و بدين وسيله بنده موفق به استغفار كه توبه اوست بگردد، و دوم رجوع ديگر خدا به او، به اينكه گناهان او را بيامرزد، و اين توبه دوم خداى تعالى است.و دليل بر اينكه مقصود از توبه در دو آيه، توبه اولى خداست، اين است كه در مورد اول گناهى از مهاجرين و انصار ذكر نكرده و همچنين استغفارى از ايشان نقل ننموده، پس منظور از آن، توبه بنده نيست، و توبه دوم خدا هم نيست، چون گفتيم توبه دوم عبارت است از قبول توبه عبد، و در آيه ذكرى از توبه مهاجر و انصار به ميان نياورده، بلكه تنها فرموده: نزديك بود دل بعضى از ايشان از حق منحرف شود. پس توبه در مورد اول با توبه اول خدا تناسب دارد، و همچنين در مورد دوم. زيرا از اينكه در جمله" ليتوبوا" كه بعد از آن قرار دارد استغفار ايشان را نتيجه آن توبه دانسته مىفهميم كه توبه مزبور قبل از توبه ايشان بوده، و اين جز با توبه اولى خدا تطبيق نمىكند.و اى بسا جمله" إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِيمٌ" كه در مقام بيان علت است گفته ما را تاييد كند، زيرا در اين جمله نيز هيچ يك از اسماء خدا كه دلالت كند بر قبول توبه ذكر نشده، هم چنان كه قبلا هم استغفارى از ايشان نقل نكرده بود.و رابعا منظور از جمله" ليتوبوا" در آيه دوم، توبه آن سه نفرى است كه تخلف كردند،(1) سوره بقره آيه 285(2) سوره توبه آيه 26(3) سوره توبه آيه 88
